مسجد؛ کانون میراث تبلور معنوی در جهان معاصر

به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری شبستان، "هانی رستگاران "، پژوهشگر فرهنگ عامه و توسعه گردشگری  در یادداشت اختصاصی به مناسبت هفته جهانی مسجد نوشت: مسجد در فرهنگ اسلامی، فراتر از یک مکان عبادی صرف، نهادی است که تاریخ، هنر، اجتماع و معنویت را در خود جمع کرده است. در ایران نیز، مسجد از نخستین سده‌های ورود اسلام، نه فقط خانه نماز، بلکه قلب تپنده حیات اجتماعی و فرهنگی مردم بوده است. اگر بخواهیم به جایگاه مساجد در میراث فرهنگی ایران بنگریم، باید هم به کالبد تاریخی و معماری آن‌ها توجه کنیم و هم به ذات معنوی که همچون روحی زنده در این بناها جاری است.

نخستین مساجد و هویت ایرانی–اسلامی

قدیمی‌ترین مساجد ایران همچون مسجد تاریخانه دامغان یا مسجد جامع فهرج یزد، نه تنها از نظر قدمت اهمیت دارند، بلکه بازتابی از نخستین تلاش‌های جامعه ایرانی برای انطباق هویت معماری بومی با آموزه‌های اسلامی‌اند. این مساجد، با ایوان‌ها، ستون‌ها و مصالح بومی خود، پیوندی میان سنت پیش از اسلام و فرهنگ اسلامی برقرار کردند.

به مرور، مسجد جامع اصفهان، مسجد گوهرشاد مشهد، مسجد کبود تبریز و ده‌ها مسجد تاریخی دیگر، به عنوان نمادهای معماری ایران اسلامی درخشیدند. هر یک از این بناها، افزون بر ارزش هنری، حامل خاطره‌های جمعی و تجربه‌های زیسته مردمانی هستند که قرن‌ها در آن‌ها به عبادت، آموزش و زیست اجتماعی پرداخته‌اند.

ذات معنوی مساجد

مسجد صرفاً بنایی تاریخی یا هنری نیست؛ ذات آن در معنویت و عبادت نهفته است. هرچند کاشی‌کاری‌ها، گچ‌بری‌ها و خوشنویسی‌های مساجد چشم هر بیننده‌ای را خیره می‌کند، اما آنچه مسجد را به میراثی زنده بدل می‌سازد، «روح عبادت» است. این ذات منعبتی، هم در نخستین مساجد ساده خشت و گلی حضور داشت و هم در باشکوه‌ترین مساجد با مناره‌های بلند و گنبدهای فیروزه‌ای.

این حقیقت است که اگرچه مسجد به ظاهر یک بنای فیزیکی است، اما در جوهره خود کانونی برای اتصال زمین و آسمان، فرد و جمع، انسان و خدا بوده و خواهد بود. به همین دلیل است که حتی یک مسجد متروک یا نیمه ویران نیز در ذهن مردم، «حرمت» دارد؛ چرا که نماد پیوند با معنویت است.

مساجد تاریخی؛ میراث زنده

توجه به بعد میراثی مساجد در ایران اهمیت دوگانه دارد: از یک‌سو این بناها بخشی از میراث معماری و هنری ملی ما هستند، و از سوی دیگر هنوز هم کارکرد عبادی و اجتماعی دارند. در حالی که بسیاری از بناهای تاریخی صرفاً به موزه تبدیل شده‌اند، مساجد تاریخی ایران همچنان زنده‌اند؛ در آن‌ها نماز خوانده می‌شود، آیین‌های جمعی برگزار می‌گردد و معنویت در جریان است.

این ویژگی، مسجد را به یکی از نادرترین نمونه‌های میراث زنده در جهان تبدیل کرده است. وقتی گردشگر خارجی وارد مسجد جامع اصفهان یا مسجد نصیرالملک شیراز می‌شود، نه تنها یک بنای تاریخی را می‌بیند، بلکه شاهد حیات دینی و فرهنگی مردمی است که آن مکان را زنده نگاه داشته‌اند.

نقش مساجد در انتقال میراث معنوی به خانواده و اجتماع

از گذشته تا امروز، خانواده‌ها با حضور در مسجد بخشی از هویت دینی و فرهنگی خود را بازتولید کرده‌اند. کودکان در کنار والدینشان در صف‌های نماز ایستاده و معنویت را از همان سال‌های نخست تجربه کرده‌اند. این تجربه خانوادگی، یکی از اصلی‌ترین شیوه‌های انتقال میراث معنوی در جامعه ایرانی بوده است.

مسجد هم مدرسه بوده، هم دادگاه، هم پناهگاه و هم پایگاه وحدت اجتماعی. بدین‌سان، ارزش آن نه تنها در معماری و تاریخ، بلکه در نقشی است که در ساختار اجتماعی و اخلاقی ایفا کرده است.

ضرورت حفاظت و بهره‌برداری معنوی

امروز بیش از هر زمان دیگر لازم است که از دو منظر به مساجد تاریخی بنگریم:
حفاظت کالبدی: مرمت علمی، ثبت در فهرست میراث ملی و جهانی، و جلوگیری از تخریب یا کاربری نامناسب.
احیای کارکرد معنوی و اجتماعی: حفظ کارکرد عبادی و فرهنگی، طراحی برنامه‌های آموزشی و فرهنگی برای جوانان، و بهره‌برداری از ظرفیت گردشگری مذهبی.

اگر مسجد تنها به یک بنای تاریخی تبدیل شود، بخشی از هویت خود را از دست می‌دهد. و اگر تنها کارکرد عبادی داشته باشد ولی کالبد آن فرسوده و بی‌توجه رها شود، میراث تاریخی و هنری از میان خواهد رفت. ترکیب این دو نگاه، یعنی حفاظت میراثی و احیای معنوی، می‌تواند آینده مساجد تاریخی ایران را تضمین کند.

مساجد ایران از نخستین نمونه‌های ساده خشت و گلی تا شکوه‌آفرینی‌های معماری عصر صفوی، همواره بیش از آنکه «کالبدی فیزیکی» باشند، «نهاد» بوده‌اند؛ نهادی که در ذات خود معنویت را حمل می‌کند و در کالبد خود هنر و تاریخ را.

روز جهانی مسجد، فرصتی است برای بازاندیشی در این میراث چندبعدی. ما باید به مساجد تاریخی ایران نه فقط به چشم بناهایی ارزشمند، بلکه به مثابه کانون‌های زنده معنویت و فرهنگ بنگریم؛ جایی که میراث مادی و معنوی دست در دست هم داده و پیوندی عمیق میان نسل‌ها برقرار می‌سازند.