به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری شبستان، در گوشهای از شهر ارومیه، جایی که بازار قدیمی و پرجنبوجوش شهر در کنار هم قرار گرفتهاند، مسجد جامع ارومیه همچون نگینی ارزشمند میدرخشد؛ بنایی که بیش از هزار سال است شاهد تحولات فرهنگی، تاریخی و اجتماعی این دیار بوده است. این مسجد نه تنها مرکز تجمع و عبادت مسلمانان است، بلکه جلوهای بیمانند از معماری ایرانی-اسلامی و شاهکاری از هنرمندی استادان چند نسل است.
مسجد جامع ارومیه، که با شماره ۲۴۳ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده، یکی از مهمترین بناهای معماری دورههای پس از اسلام در ایران به شمار میرود. قدمت این بنا به دوران بنیامیه یا خلافت عباسی بازمیگردد، چنانکه مورخان و کاوشهای باستانشناسی حکایت از وجود بناهایی از دوره ساسانیان و صدر اسلام در این مکان دارند. به باور برخی پژوهشگران، مسجد جامع روزگاری جای آتشکدهای بوده که پس از تسلط مسلمانان تخریب و سپس بر پایه آن مسجدی بنا گردیده است؛ فرضیهای که به لحاظ سبک معماری و تزئینات گچبری و ستونبندیهای آن، به ویژه در دوره سلجوقیان قوت میگیرد.
یکی از بینظیرترین بخشهای این مجموعه، محراب گچبری شده مسجد است؛ شاهبیتی که جلوهای خاص و دلانگیز به فضای مسجد بخشیده است. این محراب با ارتفاع هشت متر و کتیبههای به خط کوفی و ثلث، نه تنها یادگار معماری ایلخانی بلکه یکی از نخستین نمونههای محراب در تاریخ ایران اسلامی به شمار میآید. کتیبههای آیات قرآن که در حاشیههای آن نقش بستهاند، علیرغم برخی آسیبها و مرمتهای دورههای بعد، هنوز هم بیانگر ذوق و هنر هنرمندان دیروز است. بر این کتیبهها نام گچکاران و هنرمندان نیز حک شده، گواهی بر اهمیت و افتخار این اثر.
ساختار مسجد، مجموعهای از تحولات تاریخی است؛ از گنبدخانه دوره سلجوقیان که شبستانی گنبددار و هسته اولیه مجموعه را شکل داده، تا حجرهها و صحنهای اطراف که در دوره زندیه افزوده شدهاند. کاوشهای باستانشناسی در کف مسجد اشیایی متعلق به دوره ایلخانان کشف کردهاند که این تنوع تاریخی را بیش از پیش تایید میکند.
در طول قرنها، این مسجد بارها مرمت و بازسازی شده است؛ از دوره سلجوقیان، ایلخانیان، صفویه، زندیه تا دوران معاصر. بخشهای جدیدتر مسجد، همچون شبستان چهل ستون، که پس از آسیبهایی متعدد چندین بار مرمت شده، نمایی متفاوت از مصالح و هنرهای به کار رفته در دورههای مختلف را به نمایش میگذارند. این ترکیب شگفتانگیز مصالح، از آجر در بخشهای بالایی گرفته تا گچ و کاشی در تزئینات، روایتگر گذر زمان است.
یکی از نکات جالب توجه، وجود کتیبههای کوفی و ثلث به همراه سنگنوشتههای تاریخی است که در کنار هم تصویری زنده از تاریخ خط و هنر اسلامی ارائه میدهند. البته متاسفانه در مرمتهای اخیر، بخشی از این کتیبهها آسیب دیدهاند و برخی آیات از بین رفتهاند، اما هنوز هم کتیبههایی که با جملاتی چون «بسم الله الرحمن الرحیم» و آیات پرمعنای قرآن همچون آیه ۲۵۵ سوره بقره مزین شدهاند، فضای معنوی و تاریخی مسجد را حفظ کردهاند.
«پویا پیری»، راهنمای گردشگری و پژوهشگر تاریخ مسجد جامع ارومیه، در گفتوگو با خبرنگار فرهنگی خبرگزاری شبستان درباره اهمیت تاریخی و هنری این مسجد توضیح داد: قدمت مسجد به بیش از هزار سال پیش میرسد و بزرگترین مستند تاریخی آن کتاب «شمسالدین مقدسی» است که در سال ۳۷۵ هجری قمری نوشته شده و وجود مسجد جامع را در این منطقه تایید کرده است.
وی اظهار کرد: گنبد مسجد، با ارتفاع حدود هجده متر، همزمان با بناهای شاخصی مانند «سه گنبد» اصفهان ساخته شده و محراب آن نیز نخستین محراب ایلخانی است که به دست شرفشاه تبریزی ساخته شده است.
امروز، مسجد جامع ارومیه بهعنوان یکی از ارکان اصلی بافت تاریخی و فرهنگی شهر، همچنان در برابر بادهای گذر زمان مقاومت میکند و میزبان جمعی است که به یادآوری تاریخ و فرهنگ این دیار میآیند. با توجه به مرمتهای اخیر و اهتمام ویژه مسئولان، این مسجد در آستانه ثبت جهانی قرار دارد و امید میرود به زودی نامش در فهرست میراث جهانی به ثبت برسد.
مسجد جامع ارومیه فراتر از یک مکان عبادی است؛ آنجا که تاریخ، هنر، معماری و فرهنگ به هم میآمیزند و قصه هزارساله ایران را در دل خود روایت میکنند. این مسجد، موزهای زنده از تاریخ معماری اسلامی ایران است که هر آجر و گچبریاش سخن از روزگاران دور میگوید و دعوتی است برای همه ما تا به عمق فرهنگ و هنر نیاکان خود پی ببریم و پاسدار این میراث گرانبها باشیم.
نظر شما