به گزارش گروه دین و اندیشه خبرگزاری شبستان، در جهان امروز که موجهای رسانهای، تحلیلهای شتابزده، و گمانهزنیهای بیریشه، مسیر اندیشیدن را دشوار ساختهاند، بیش از هر زمان دیگر نیاز به رویکردی منصفانه، دقیق، و آگاهانه در اظهارنظرها احساس میشود. هر سخنی که از جایگاه ندانستن یا برداشت ناقص بیرون آید، نه تنها بیفایده، بلکه گاه ویرانگر خواهد بود؛ زیرا اشتباهات فکری، در شکلدهی به قضاوتها و تصمیمها، بیصدا اما عمیق عمل میکنند. سخن گفتن درباره انسان، خانواده و جامعه، آنهم در فضای اجتماعات، مسئولیتی است که سنگینی آن فراتر از گمان بسیاری است.
در آموزههای قرآن، سخن گفتن بیپایه و بدون علم، نه تنها امری ناروا، بلکه منشأ پاسخگویی انسان در پیشگاه خداوند دانسته شده است. آیهی روشن و هشداردهندهی سوره اسراء چنین بیان میدارد: «وَ لَا تَقْفُ مَا لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤَادَ کُلُّ أُولَٰئِکَ کَانَ عَنْهُ مَسْئُولًا»
این آیه، نهفقط از باورهای بدون پشتوانه علمی بازمیدارد، بلکه مسئولیت دقیق انسان در برابر ابزارهای شناختی خویش را گوشزد میکند. گوش، چشم و قلب – که در منظومه اسلامی مرکز ادراک و قضاوت هستند – همگی در شمار ابزارهای سنجش و داوریاند و در برابر خدای علیم، پاسخگوی هرگونه استفاده ناصواب از آنها خواهیم بود.
اما این هشدار تنها خطاب به عالمان یا فقیهان نیست. مخاطب آن، هر انسان عاقلی است که در مسیر زندگی اجتماعی ناگزیر از فهم، تحلیل و اظهار نظر است. و اینجا است که ضرورت پرهیز از پیشداوری، تعجیل در قضاوت، و پذیرش سادهانگارانهی اطلاعات، موضوعیتی جدی مییابد. بسیاری از اختلافات خانوادگی، تعارضهای اجتماعی، قضاوتهای ناعادلانه و حتی آسیبهای روانی، از آنجا آغاز میشود که سخنی بیتأمل و از سر عدم اطلاع کافی به ابعاد مختلف مسأله گفته و یا حکمی نسنجیده صادر میگردد.
امام جواد علیهالسلام در بیانی کوتاه اما عمیق میفرمایند: «مَن لَم یَعرِفِ المَوارِدَ أعیَتْهُ المَصادِرُ» کسی که منابع و زمینههای یک موضوع را نشناسد، در شناخت نتایج و تحلیل آن به بنبست میرسد. این سخن، هشدار مستقیم به کسانی است که پیش از درک زمینهها و ابعاد مسأله و صرفا بر اساس مطالب و یا سخنان تقطیع شده، به سراغ تفسیرها و برداشتها میروند. هر پدیده اجتماعی یا خانوادگی، بر بستری از عوامل شکل میگیرد؛ از زمینههای فرهنگی و روانی گرفته تا انگیزههای فردی و ساختارهای اجتماعی. اگر کسی بدون شناخت این بسترها، صرفاً به ظواهر و نمودهای آن دل ببندد، سخن او نه از سر فهم، که حاصل توهم خواهد بود.
در همین مسیر، حدیث دیگری از امام جواد علیهالسلام، در امتداد نگاه پیشین آمده است: «کسی که راه ورود به کاری را نشناسد، راه برون شدن از آن درمانده اش میکند» این هشدار، نه تنها درباره رفتارهای شخصی، بلکه در باب مواجهههای علمی و تحلیلی نیز صادق است. تحلیل مسئلهای چون طلاق، خشونت، تبعیض، یا آسیبهای روانی در خانواده، و یا تصمیمگیریهای کلان سیاسی و اجتماعی اگر بدون شناخت دقیق مدخلها و دلایل شکلگیری آن آغاز شود، به نسخهپیچیهای نادرست و قضاوتهای غیرمنصفانه میانجامد. در چنین شرایطی، نه تنها به اصلاح آن مشکل کمکی نشده، بلکه گاه بحرانهای تازهای زاده میشوند.
انصاف و دقت، دو بال اصلی داوری سالم در جامعهاند. هر اندازه انسان از تمایلات شخصی، تعصبات ذهنی و انگارههای قالبی فاصله بگیرد، امکان نزدیکیاش به حقیقت بیشتر خواهد شد. سوگیریها و قضاوتهای آلوده به میل و جهل، نه فقط به خطای تحلیلی، بلکه به بیعدالتی اجتماعی منجر میشوند. در جامعهای که هر فرد خود را مجاز به اظهار نظر در هر موضوعی بداند، بدون آنکه نسبت به ابعاد، زمینهها و پیامدهای آن شناختی داشته باشد، هم نهاد خانواده آسیب میبیند، هم سرمایه اعتماد اجتماعی از بین میرود.
مسائل مربوط به زنان، خانواده، عدالت اجتماعی و سیاستهای مدیریتی داخلی و بینالملل از جمله حساسترین عرصههای گفتوگوی عمومی هستند. این موضوعات، نه فقط به زندگی فردی انسانها بلکه به شکلگیری فرهنگ عمومی و نظم اجتماعی گره خوردهاندمسائل مربوط به زنان، خانواده، عدالت اجتماعی و سیاستهای مدیریتی داخلی و بینالملل از جمله حساسترین عرصههای گفتوگوی عمومی هستند. این موضوعات، نه فقط به زندگی فردی انسانها بلکه به شکلگیری فرهنگ عمومی و نظم اجتماعی گره خوردهاند. از همین رو، تحلیل ناصواب در این حوزهها، آثار فراتر از فرد دارد. اظهار نظری ناآگاهانه درباره نقش زن، حقوق همسران، یا رفتار فرزندان، و یا بایدها و نبایدهای اجتماعی ممکن است سرنوشت خانواده و یا جامعه را تغییر دهد یا آرامش روانی را بر هم بزند.
از سوی دیگر، پیشرفت علمی و دستاوردهای پژوهشی، ابزاری ارزشمند برای روشن شدن حقیقت در اختیار انسان نهادهاند. پژوهشهای دقیق در حوزههای روانشناسی، جامعهشناسی، حقوق خانواده و مدیریت سیاسی، راهی برای عبور از فضای تفسیرهای شتابزده فراهم میسازند. بر همین مبنا است که لازم میباشد پیش از هر سخن گفتن یا قضاوتی، به پرسشهای زیر پاسخ دهیم:
آیا من از منابع معتبر و کامل استفاده کردهام؟
آیا درک درستی از زمینههای موضوع دارم؟
آیا نگاه من منصفانه و متعادل است؟
آیا امکان دارد سخن من، برخلاف نیت، به ظلمی ناخواسته بینجامد؟
پاسخهای صادقانه به این پرسشها، ما را به سمت سکوتهای ضروری، پژوهشهای عمیقتر و گفتوگوهای سالمتر هدایت خواهد کرد. گاه سکوت، جلوهای از دانایی و نشانهای از فروتنی علمی است. همانگونه که قرآن نیز در پرتو هدایت خود، زبان را به شرط علم مجاز به سخن گفتن میداند.
پس پیش از آنکه زبان بگشاییم، باید دل را به آگاهی آراسته و دیده را از غبار پیشداوری شسته باشیم. جامعهای که در آن هر سخن از سرچشمه علم، انصاف و آگاهی بجوشد، دیر یا زود، به سوی عدالتی پایدار، گفتوگویی مؤثر، و همزیستی سعادتمندانه پیش خواهد رفت. در غیر این صورت، همانگونه که آموزههای اهلبیت علیهمالسلام یادآور میشوند، به بیراههای خواهیم رفت که نه راهی به اصلاح دارد و نه راه گریزی از پاسخگویی در پیشگاه حق.
طاهر قلیزاده، کارشناس مباحث خانواده و اجتماع
نظر شما