به گزارش خبرنگار خبرگزاری شبستان از آذربایجان شرقی، علاقه به اهل بیت (ع) همواره یکی از ویژگی ها و خصوصیات اخلاق اجتماعی، دینی و حتی سیاسی و اقتصادی مردم آذربایجان و تبریز در طول تاریخ بوده است که جنبه ها و ابعاد مختلف آن را در سوگواری های ایام محرم و نهضت عاشورا می توان یافت.
گرایش به مذهب تشیع و عمیق تر شدن پایه های آن در باور عموم مردم آذربایجان از دوران صفویه آغاز و در دوران مختلف تاریخی با صلابت و پایداری خاصی ادامه پیدا کرده است که بر این اساس مدیحه سرایی ها و آثار شعرای مرثیه سرای نامی بهترین راه برای شناخت زوایای مختلف ادبیات محرم و عاشورایی این خطه است که امروزه نمودهای عینی و بسیار وزین آن را در شهرهایی همچون تبریز، زنجان، اردبیل، ارومیه، بخش هایی از استان های همدان، تهران و البرز و حتی در کشورهای جمهوری آذربایجان و ترکیه و شهرهای ترک زبان شمال عراق از جمله کرکوک شاهد هستیم.
بی تردید سنت عزاداری در آذربایجان که از سده ها قبل شروع شده و همچنان با همان شیوه ادامه دارد، نشانه ای آشکار از وزن و سنگینی اشعار، مراثی و مداحی و نوع عزاداری ها است که توسط اهالی آذربایجان به خوبی حفظ و مراقبت شده است، هر چند بعضی بدعت های ناشیانه این عزاداری ها را تا حدودی تحت تاثیر قرار می دهد، اما به گواه تاریخ و شواهد عینی همچنان عزاداری پنج روزه بازار تبریز با قدرت و صلابت خاصی تداوم یافته و هیچ آیین مذهبی در آذربایجان هنوز نتوانسته است این شیوه عزاداری را کمرنگ جلوه دهد.
تبلور آثار منظوم و بی نظیر شعرا را در عزاداری و تعزیه خوانی های بی مانند بازار مسقف تبریز می توان یافت که در آن نوحه خوانان با مرثیه سرایی خود با استفاده از آثار شعرای بنام و شهیر این خطه بر سوز و گداز این روزهای محرم می افزایند.
هرچند اوج عزاداری در بازار بزرگ تبریز در پنج روز شامل شب تاسوعا، تاسوعا، عاشورا، دوم و سوم شهدای کربلا نمود دارد، اما آیین های عزاداری و تعزیه از همان اول محرم در تیمچه ها و سراهای مختلف بازار شروع می شود و این بازار تاریخی که سابقه اقتصادی، تجاری، سیاسی و فرهنگی آن بر کسی پوشیده نیست، در حوزه فعالیت های دینی نیز پیشینه طولانی دارد که برگزاری آیین های مختلف در ایام محرم یکی از نمودهای عینی این ویژگی منحصر به فرد است.
تاریخ سیاسی، اجتماعی و فرهنگی تبریز همواره با محوریت دین و تبلور آموزههای شیعی درهم آمیخته و این شهر در سدههای متمادی مهد مرثیه سرایی، مداحی، ادبیات عاشورایی و عزاداریهای مردمی و سنتی بوده است.
کهن شهر تبریز طی ماه محرم رنگ و بوی عزا و ماتم به خود گرفته و هیچ محله، خیابان و معبری را نمی توان یافت که در آن پرچم عزای امام حسین(ع) و شهدای کربلا به اهتزاز نیامده باشد که در این میان نقش محوری و اصلی بر عهده مردم است که به صورت خودجوش، مسجد و محله خود را برای عزای حسین آماده می کنند و شاید همین موضوع عنصر اصلی ماندگاری و پویایی آیین های محرم است.
مساجد، تکایا، حسینیه ها و محلات مختلف تبریز از اول محرم تا چهلم شهدای واقعه عاشورا حال و هوای خاصی دارند و فعالیت حدود سه هزار هیات و دسته حسینی فضای این شهر را معنوی تر از هر زمان دیگری می کند.
بررسی سیر تاریخی ادبیات دینی و محرم در حوزه زبان ترکی نشان دهنده عمق سنت، اصالت، استواری و بی مانندی توان شعرای اهل بیت (ع) و مدیحه سرایی این خطه از ایران اسلامی است که در طول تاریخ شخصیت ها و ادبای متعدد و توانمندی را به جهان تشیع معرفی کرده است.
بر اساس اسناد تاریخی، «ملامحمد فضولی»، شاعر و عارف بزرگ آذربایجانی متوفی به سال ۹۹۷ هجری قمری و مدفون در کربلا، نخستین شاعر شیعی است که در مدح و رثای چهارده معصوم (ع)، مراثی و مدایح ماندگار و پرسوز و گدازی سروده است که هنوز این اشعار در هیات ها و دسته جات حسینی با ملودی های مختلف خوانده می شود.
این شاعر و عارف نامی جهان اسلام علاوه بر اشعار مختلف در قالب های شعری، کتاب معروف خود "حدیقة السعداء" را به نظم و نثر آذری در ۱۰ باب تألیف کرد که بخش اعظم آن به واقعه کربلا اختصاص دارد.
«نظام الدین محمد توفارقانلی» از دیگر شاعران و مدیحه سرایان نامی آذربایجان در قرن یازدهم هجری قمری است که اشعار جانسوز و بسیار زیبایی در رثای امام حسین (ع) و یارانش سروده است که مدت های طولانی ورد زبان مداحان و نوحه خوانان ترک زبان بوده است؛ «سیدفتاح مراغه ای»، متخلص به «اشراق» نیز از شاعران قرن دوازدهم هجری آذربایجان است که به دو زبان فارسی و ترکی در ماتم شهدای کربلا مرثیه های زیبایی سروده است.
بازار تاریخی تبریز که از آغاز ماه محرم تا اربعین حسینی، چهره ای متفاوت و مشخص و با نصب پرچم ها و پارچه نوشته ها، فضای عزا به خود می گیرد، از چنان سابقه برجسته و افتخارآمیزی برخوردار است که در برگ های مختلف تاریخ آن زوایای گوناگونی از عشق و علاقه مردم مومن و ولائی تبریز به ویژه بازاریان آن به اهل بیت (ع) موج می زند.
رژه دسته جات مختلف حسینی در قالب دسته سینه زنی عرب، سینه زنی عجم و زنجیرزنی در بازار تاریخی تبریز که از صادقیه شروع و تا سرای مظفریه ادامه دارد، یکی از بی نظیرترین و مهمترین آیین های دینی جهان به شمار می رود که شیوه و روش عزاداری آن از سده های گذشته حفظ شده و بر همان روال هنوز هم ادامه دارد که همه ساله با استقبال بی مانند مردم عزادار مواجه می شود.
اوچ تیمچه لر (تیمچه های سه گانه) مشهور به تیمچه حاج شیخ، از جمله مکان های مهم بازار بزرگ تبریز است که از اول ماه محرم به مدت ۱۳ روز و نیز در اربعین حسینی میزبان عشاق اباعبدالله (ع) بوده و مراسم روضه خوانی به طور مرتب در آن برگزار می شود، مراسمی که سابقه آن طبق گفته های مغازه داران تیمچه به بیش از ۱۷۰ سال قبل می رسد و می توان ادعا کرد که برگزاری چنین مراسم مذهبی شاید در ایران بی نظیر و حداقل کم نظیر باشد.
اینکه مجلس عزای امام حسین (ع) در اوچ تیمچه لر طی سال های متمادی بدون وقفه تداوم داشته است و در گذرگاه های مختلف تاریخی و تاریک ترین سال های حکومت پهلوی، با وجود جلوگیری از هرگونه عزاداری، با صلابت، شکوه و بی آلایش پیگیری شده است، نشان دهنده عزم و اراده و عشق و علاقه بازاریان تبریز به آموزه های دین و ائمه اطهار (ع) با تکیه بر سنت گرایی است که با هیچ چیز مادی و معنوی قابل قیاس نیست.
حاج شیخ شخصیت مورد احترام بازاریان تبریز در ۱۷۰ سال پیش که چند سالی از ساخت تیمچه های سه گانه سپری نمی شد، پایه گذار مجالس عزا به عنوان نذر امام حسین (ع) در این مکان است که این سنت حسنه را برای افزون بر یک و نیم قرن دوام و قوام داده است.
روضه خوانی در تیمچه های سه گانه حاج شیخ طی سنوات گذشته با ساده ترین، زیباترین و سنتی ترین شیوه های مرثیه داری و ترویج فرهنگ تشیع ادامه داشته و این مراسم چشم و دل رهگذران بازار تاریخی تبریز را به خود جلب و جذب می کند.
در دوران ۸۰۰ ساله پیش از عصر صفوی شاعران و سخنوران آذربایجان در رثای امام حسین (ع) مرثیه سرایی کرده اند
پژوهشگر دینی و رییس بنیاد ایرانشناسی در آذربایجان شرقی با بیان اینکه مستندات محکم نشان می دهد آذربایجان از سدههای سوم هجری دارای هویت شیعی بوده و شیعه شدن مردم منطقه در عصر صفوی امری ناگهانی نیست و امکان ندارد مردم این منطقه یک شبه تغییر مذهب داده باشند، گفت: این مهم نتیجه یک روند تاریخی ۸۰۰ ساله است.
دکتر محمد طاهری خسروشاهی اظهار کرد: بر مبنای این شواهد به احتمال بسیار قوی در دوران هشتصد ساله پیش از عصر صفوی شاعران و سخنورانی در آذربایجان حضور داشتند که در رثای امام حسین (ع) مرثیه سرایی کرده اند اما همانند شعر فارسی یا دست تحریف دولت های غیرشیعی در کار بوده و یا در نتیجه امری شگفت و پرابهام، آثار شیعی این مناطق از گزند روزگار مصون نمانده است.
به گفته وی در تداوم سلسه های شیعی در آذربایجان، قیام امامزاده سیدجمال الدین در تبریز در سده چهارم و پنجم و نیز نهضت الرضا من آل محمد در همان ایام و همچنین وجود سلطان محمد خدابنده و حکومت شیعی قره قویونلوها در سده های هفتم تا نهم هجری، نقش مهمی در تکاپوی شیعیان آذربایجان دارند.
طاهری خسروشاهی ادامه داد: تاریخ ادوار شعر مرثیه در زبان ترکی را می توان به سه دوره تاریخی از سده سوم تا نهم هجری، دوره صفوی و نیز از مشروطه تا انقلاب اسلامی تقسیم بندی کرد که از این سخنوران می توان به قطران تبریزی، فلکی شروانی، خاقانی، نسیمی، فضولی، نیّر تبریزی، کریم آقا صافی، صراف تبریزی، و شاعران دوران معاصر از جمله ذهنی، عابد و به ویژه مرحوم استاد حسینی سعدی زمان اشاره کرد.
وی یادآور شد: شادروان سعدی زمان در نشر نوحه ترکی مقام والایی دارد به گونهای که بسیاری از شاعران مرثیهپرداز و معاصر آذربایجان که اینک دوران کهولت عمر را میگذرانند، تشخّص نوحههای عاشورایی خود را مدیون آن شاعر بزرگ هستند و به اصطلاح دنباله رو سبکی هستند که حسینی سعدی زمان پی افکنده است.
طاهری خسروشاهی گفت: پیش از حسینی سعدی زمان، در ادبیات مرثیهسرایی تکیه بر مقاتل سیدالشهداء و منابع موثق عاشورایی چندان مورد توجه نبود به همین دلیل در نوحههای این دیار در برخی موارد گاه با اشعار سست و ضعیف که پشتوانه روایی محکم و مستندی ندارد، مواجه می شویم که در مواردی مورد استفاده مداحان نیز قرار می گیرد.
وی با تاکید بر حفظ و حراست از میراث گذشتگان در حوزه ادبیات دینی و عاشورایی، عزاداری مهیج و زیبای بازار تبریز را نمونه ای از تاریخ دینی و فرهنگی کهن شهر تبریز قلمداد کرد که در آن با شیوه های بسیار دلنشین سنتی دسته جات مختلف اشعاری را همصدایی کرده و بازار صادقیه تا مظفریه را طی می کنند.
نظر شما