خبرگزاری شبستان-خراسان جنوبی؛ زینب روحانی مقدم-نهم ذیالحجه، در دل گرمای تابستان یا سرمای زمستان، دلیلی فراتر از زمان و مکان دارد؛ این روز، روز عرفه است.
روزی که زمین مکه از اشکهای عاشقانه حاجیان خیس میشود و دلهای بیقرار، راهی بهسوی آسمان میجویند. در این روز، بندگان با دستانی رو به آسمان و قلبی پر از امید، از اعماق وجود خود فریاد میزنند و با زبان دعا و دل توبه، راه بازگشت به آغوش خدا را جستوجو میکنند.
عرفه، روز بیداری دلها و نقطه تلاقی اشک، عشق و آمرزش است؛ روزی که فاصلهها کوتاه میشود و هر دل عاشقی میتواند خدا را نزدیکتر از همیشه حس کند.
گفتگوی اختصاصی خبرنگار خبرگزاری شبستان با حجت الاسلام هابیل خسروی-مدیر حوزه های علمیه بیرجند-را به شرح زیر می خوانید؛
۱- فضیلت روز عرفه چیست و چرا این روز اهمیت ویژهای دارد؟
روز عرفه (نهم ذیالحجه) یکی از مهمترین و با فضیلتترین روزهای سال در اسلام است و اهمیت آن به دلایل متعددی است که مهمترین آنها تأکید ویژه معصومین علیهمالسلام بر دعا و نیایش در این روز است و خداوند در این روز توجه ویژهای به بندگانش دارد و دعاهای خالصانه آنها را پاسخ میدهد.
شیخ عباس قمی رحمهاللهتعالی درباره شب عرفه می گوید: «روز عرفه از اعیاد عظیمه [و بزرگ] است؛ هر چند به اسم عید نامیده نشده و روزی است که حق تعالی بندگان خویش را به عبادت و طاعت خود خوانده و موائد جود و احسان خود را برای ایشان گسترانیده و شیطان در این روز خوار و حقیرتر و راندهتر و خشمناکترین اوقات خواهد بود».
روایت شده که امام زینالعابدین علیهالسلام به شخصی که در روز عرفه گدایی میکرد، فرمود: «وای بر تو! آیا در چنین روزی، دست نیاز به سوی غیر خدا دراز میکنی؛ در چنین روزی برای کودکان در رحم، امید سعادت میرود».
بنابراین روز عرفه فرصتی طلایی برای بازگشت به خدا، پاکسازی روح و تجدید عهد با پروردگار است. روز عرفه فرصتی طلایی برای بازگشت به خدا، پاکسازی روح و تجدید عهد با پروردگار است.چه در صحرای عرفات باشیم و چه در خانه، میتوانیم با دعا، استغفار و انفاق از برکات بینظیر این روز بهرهمند شویم.
۲- دعای امام حسین علیهالسلام در روز عرفه چه پیامهایی برای انسان دارد؟
دعای امام حسین علیهالسلام در روز عرفه، یکی از عمیقترین و پرمعناترین مناجاتهای شیعی است که در صحرای عرفات و در اوج خلوص و عبودیت ایراد شده است. این دعا نه تنها یک نیایش، بلکه منشوری عرفانی، اخلاقی و انقلابی است که پیامهای حیاتبخش آن برای انسانها در همه اعصار جاری است.
هر کلمه و جمله این دعا پیامی شیوا و شوقانگیز برای مخاطب است که بیان همه آنها از حوصله کلام ما بیرون است و مخاطب باید خود پای سخن امام بنشیند و از نور کلام امام بهره گیرد اما در این فرصت کوتاه به برخی از فرازهای این دعا اشاره میکنیم.
در این دعا امام علیهالسلام مثل همه دعاهای دیگر با حمد و ثنای الهی شروع میکند و خدا را بهعنوان آفرینندهی بیهمتا، بخشندهی بیمانند، و دانای به رازها ستایش میکند؛ بر یگانگی، قدرت مطلق و بینیازی خدا تأکید میکند و در فرازی میفرماید: «لَا إِلٰهَ غَیْرُهُ، وَلَا شَیْءَ یَعْدِلُهُ» هیچ معبودی جز او نیست و چیزی با او برابری نمیکند.
امام با استناد به آیه شریفه «وَ إِن تَعُدُّوا نِعْمَتَ اللَّهِ لَا تُحْصُوهَا» حتی از شمارش نعمتهای الهی هم اظهار عجز میکند و میفرماید: «اگر من و همه شمارشگران از آفریدگانت، حرص ورزیم که نهایت نعمتهایت، از نعمتهای سابقهدار و بیسابقهات را برشماریم، هرگز نمیتوانیم به شماره آوریم و نه اندازه آن را به دست آوریم».
همه اینها پیامهایی روشن و آشکار است که رابطه انسان محتاج و فقیر را با خالق بی نیاز و غنی مطلق تنظیم میکند و به او درس شکرگزاری در برابر نعمتهای الهی میدهد.
امام علیهالسلام در بخشهایی از این دعا با عباراتی شیوا و دلنشین، اعتراف صادقانه به گناهان و تقصیرها را به ما میآموزد و میفرماید: «أَنَا الَّذِی أَسَأْتُ، أَنَا الَّذِی أَخْطَأْتُ»؛ درخواست عفو و پوشش عیوب را از درگاه خدای تعالی مطرح میکند «اللّٰهُمَّ اکْشِفْ کُرْبَتِی وَ اسْتُرْ عَوْرَتِی وَ اغْفِرْ لِی خَطِیئَتِی»؛ خدایا گرفتاریام را برطرف کن و زشتیام را بپوشان و خطایم را بیامرز.
در بخشهایی از این دعا هم امام علیهالسلام خواستههای معنوی و مادّی متعددی را از خدای متعال درخواست میکند؛ درخواست هدایت و بصیرت، درخواست نصرت بر دشمنان و همینطور درخواست رفع مشکلات و گرفتاریها و درخواست تأمین رزق و سلامت.
اعلام وابستگی مطلق به خدا و پذیرش قضا و قدر خداوند و اعتراف به حکمت خدا در همه اتفاقات «أَنَّکَ الْحَکَمُ الْعَدْلُ الَّذِی لَاتَجُورُ» از دیگر پیامهای آموزنده این دعای شریف است و نمادهای عرفانی این دعا هم بخش دیگری از آموزههای قابل توجه در این دعاست.
امام حسین علیهالسلام با تأکید بر عجز و ناتوانی انسان در درک ذات الهی، راه شناخت خدا را نه در فلسفههای پیچیده، بلکه در نیاز و فقر ذاتی بنده به خدا نشان میدهد و در بخشی از این دعا هم در اوجی عرفانی، عبادت خدا را بر اساس عشق و اشتیاق توصیف میکند.
دعای عرفه دعای عرفه ترکیبی از حمد، شکر، اعتراف به گناه، تضرع، و درخواستهای معنوی است که با زبانی شیوا رابطهی بنده با پروردگار را در اوج خلوص و نیاز بیان میکند.تصویری زنده از انسان کامل را ترسیم میکند؛ انسانی که در عین فقر وجودی، با عشق به خدا پیوند خورده، ظلمستیز است، مسئولیتپذیر است و در تمام لحظات زندگی متوجه پروردگار است. بنابراین خواندن این دعا تنها یک عبادت نیست؛ بلکه آموزش چگونه زیستن است.
۳- چگونه میتوان از فرصتهای معنوی روز عرفه برای رشد روحی بهره برد؟ و چگونه میتوان دعای عرفه را با درک عمیقتری خواند و از آن بهره برد؟
برای بهرهبرداری عمیق از فرصتهای معنوی روز عرفه و تبدیل آن به موتور محرک رشد روحی و برای بهرهبرداری عمیقتر از دعای عرفه امام حسین علیهالسلام و تبدیل آن از یک تلاوت ظاهری به تجربهای روحانی، باید بر سه محور اصلی تمرکز کنیم.
گام اول آمادهسازی ذهن و قلب است: قبل از ورود به اعمال روز عرفه موانع ارتباط با خدا را از قلبمان بزداییم، خود را برای تحوّل روحی آماده کنیم و از خدا طلب توفیق کنیم و نیز هر آنچه برای درک اعمال روز عرفه لازم است را آماده نماییم. روایتهایی را که در فضیلت روز عرفه نقل شده، بخوانیم و در مضمون آنها تفکر کنیم.
قبل از شروع دعای عرفه، با ذکر استغفار و تلاوت آیاتی مانند آیتالکرسی، قلب را برای دریافت معانی آماده کنیم. غسل مستحبی را ذکر شده در اعمال را انجام دهیم، غسل عرفه زمینهساز درک نورانیت معارف است.
گام دوم انجام اعمال در شب و روز عرفه است که شامل دعا، زیارت، نماز و عبادتهای خاص است و برخی از آنها را شیخ عباس قمی رحمهاللهتعالی در مفاتیحالجنان ذکر کرده است. معروفترین دعایی که در این روز خوانده میشود همین دعای امام حسین علیهالسلام در روز عرفه است اما خیلی از بزرگان مخصوصاً مقام معظم رهبری در همین سخنرانی در حرم مطهر حضرت امام علیهالسلام توصیه کردند که دعای امام سجاد علیهالسلام در روز عرفه که دعای چهل و هفتم صحیفه سجادیه هست هم خوانده شود. زیارت امام حسین علیهالسلام و اقامت در کربلا تا روز عید قربان هم از اعمالی است که توصیه شده است.
در هنگام خواندن دعا بهدنبال درک محتوایی آن باشیم از این رو مناسب است حتماً از ترجمه روان و معتبر استفاده کنیم تا واژهها را بفهمیم و اگر فرصتی داشتیم قبل از شروع دعا درباره کلیدواژههای محوری ادعیه یعنی فقر وجودی نسبت به ذات باریتعالی، شناخت خدای باریتعالی و نقش ولایت و امامت و معاد و روز قیامت تفکر کنیم.
نکتهای که در اینجا مهم است همان ایجاد ارتباط با ذات باریتعالی است و حال معنوی است که برای فرد ایجاد میشود لذا چند توصیه عملی در اینجا ذکر میکنیم که برای ایجاد حال معنوی در دعا مفید است:
۱- از غرق شدن در فضای مجازی پرهیز کنیم و در هنگام ارتباط با خدای متعال موبایل را در حالت پرواز قرار دهیم تا زمینه تمرکز بیشتر بر دعا فراهم شود.
۲- رویههای تکراری در خواندن دعا را تغییر دهیم و دعا را با احساس جدید بخوانیم، گویی اولین بار است.
۳- در هنگام اعتراف به گناه آن را توجیه نکنیم یعنی هنگام اعتراف به گناه، از کلمه «اما...» استفاده نکنیم!
۴- منفعلانه دعا نکنیم؛ رشد روحی نیاز به اقدام جسورانه مثل آشتی یا انفاق دارد. قبل از خواندن دعا برای رضای خدا به دیگران کمک کنیم، اگر خدای نکرده با کسی قهر هستیم، آشتی کنیم، اگر از کسی ناراضی هستیم او را ببخشیم تا خدا هم ما را ببخشد.
۵- نباید در خواندن دعا افراط کنیم بلکه به جای کمیت بر کیفیت تمرکز کنیم و به تعبیر مقام معظم رهبری مدظلهالعالی هر مقداری که حال دارید و میتوانید، لزومی ندارد که انسان همه دعا را اگر وقت ندارد یا حال و مجال ندارد، بخواند.
گام سوم تثبیت دستاوردها پس از روز عرفه است؛ اجرای روح اعمال روز عرفه در زندگی روزمره، به معنای تبدیل فضیلتهای مقطعی به جریان دائمی معنویت است. خیلی از ما در ایام خاص مثل عرفه و قدر و عاشورا و امثال آن خیلی تلاش میکنیم و اعمالی را انجام میدهیم اما توجه نداریم که این اعمال باید اثرش در طول زندگی ما جریان داشته باشد.
برای تثبیت این دستاوردها، تمرکز بر چهار ستون اصلی روز عرفه (دعا، خودسازی، انفاق، وحدت) و استمرار آن در بقیه ایام سال بسیار ضروری است؛ برای حفظ و تثبیت این دستاوردها علاوه بر درخواست توفیق از خداوند باید این ارتباط با خدای متعال و اهل بیت عصمت و طهارت را روزانه اما به میزان اندک داشته باشیم.
راهکار دیگر برای تثبیت دستاوردها تبدیل مفاهیم به عمل است؛ پس از هر فراز، پیمانی با خدا ببندیم و سعی کنیم در روزهای بعد آنها را در زندگی عملی کنیم؛با این روشها، روز عرفه به چراغ همیشگی در مسیر رشد ما تبدیل میشود. کلید موفقیت، تداوم اعمال کوچک اما پیوسته است.
۴- نقش روز عرفه در مناسک حج چیست و چرا وقوف در عرفات اهمیت دارد؟
روز عرفه (نهم ذیالحجه) و وقوف در عرفات، قلب مناسک حج و مهمترین رکن آن محسوب میشود. این وقوف چنان جایگاه محوری دارد که از پیامبر اکرم صلیاللهعلیهوآله نقل شده «الحَجُّ عَرَفَةُ» حج، همان وقوف در عرفات است.
وقوف در عرفات از ارکان اصلی حج است و اوج فضیلت در ساعات پایانی روز (نزدیک غروب) است. عرفات نماد میثاق با خداست و جایی است که با ناله و اشک و آه، پیوند و ارتباطی ناگسستنی دارد و موجب ایجاد معرفت و شناخت برای حجگزاران میشود.
نام «عرفات» از ریشه «عرف» (شناخت) گرفته شده است؛ زیرا حاجی در این مکان به معرفت عمیقتر خدا میرسد. امام حسین علیهالسلام در دعای عرفه میفرماید: «حجّتت را بر من واجب کردی، به اینکه معرفتت را به من الهام فرمودی و با شگفتیهای حکمتت به هراسم افکندی و به آنچه در آسمان و زمینت از پدیدههای نو و شگفت پدید آوردی، بیدارم کردی».
وقوف در عرفات تجدید پیمان با تعالیم توحیدی اسلام است. اجتماع میلیونی حاجیان در لباس یکسان (إحرام) در بیابانی بیآب و علف، یادآور قیامت است و از جهت دیگر اجتماع همه مسلمانان- صرفنظر از نژاد و مذهب - در یک مکان، نماد اتحاد اسلامی است و صحنه آموزش مساوات و برادری انسانهاست.
روز عرفه روزی است که حضور گسترده بندگان در حال عبادت، شیطان را ناتوان میکند و در خوارترین حالت قرار دارد. از رسول خدا صلیاللهعلیهوآله روایت شده که «شیطان هرگز کوچکتر، حقیرتر، شکستخوردهتر و خشمگینتر از روز عرفه دیده نشده است».
از این رو عرفه زمینهساز تحول درونی و آمرزش الهی است و خروج از عرفات مانند تولد جدید است و حاجی با پاکشدن از گناهان، صفحه زندگیاش ورق میخورد و این همان نقطه اوجی است که حج را به «حج» تبدیل میکند.
۵- ارتباط روز عرفه با عید قربان چیست و چه درسهایی از این ارتباط میتوان گرفت؟
ارتباط روز عرفه (۹ ذیالحجه) و عید قربان (۱۰ ذیالحجه) یک پیوند عمیق روحانی و تربیتی در اسلام است که مانند دو حلقهٔ به همپیوسته، مسیر تکامل انسان از «خودشناسی» تا «ایثار» را ترسیم میکند. ماهیت عرفه اقرار به فقر وجودی در پیشگاه خداست و ماهیت قربان اثبات ایثار با گذشتن از محبوبها. نماد عرفه دعای اشکبار امام حسین علیهالسلام در عرفات است و نماد قربان، ذبح اسماعیل توسط حضرت ابراهیم علیهالسلام.
از این پیوند میان عرفه و قربان میتوان درسهای متعددی گرفت: در روز عرفه هدف پاکسازی درونی از گناهان است و در روز عید قربان سطح وفاداری به خدا مورد آزمایش قرار میگیرد در روز عرفه هدف پاکسازی درونی از گناهان است و در روز عید قربان سطح وفاداری به خدا مورد آزمایش قرار میگیردیعنی پس از اعتراف انسان به ضعفهای وجودی خود و شناخت و معرفت حقتعالی در عرفه باید مانند حضرت ابراهیم علیهالسلام آماده شود تا هر آنچه دوست دارد را در راه محبوب ایثار نماید و درس این پیام در زندگی این است که تا خود را نیازمند حق تعالی نشناسی، قربانیات در راه او ارزشی ندارد!
نکته دیگر این است که روزه و استغفار در عرفه، قلب را از تعلقات ناپاک میشوید و قلب پاکشده، آمادهٔ قربانی کردن محبوبها میشود و درسش این است که تا قلبت از تعلقات ناپاک شسته نشود، قربانی کردن چیزی جز ریا و خودنمایی و عملی نمایشی نیست و از آن طرف بدون قربانی، توبهٔ عرفه به تغییر پایدار منجر نمیشود.
در عرفه، حاجیان بیتفاوت به نژاد و مذهب، در عرفات شانه به شانه میایستند که نماد وحدت اسلامی است و در روز عید قربان گوشت قربانی بین فقرا تقسیم میشود (إطعام غذایی) که نماد برادری اسلامی است بنابراین باید در زندگی روزمره توجه داشته باشیم که وحدت اسلامی بدون اشتراک در رنج و رفاه ناقص است!
در روز عرفه دعاها عموماً متوجه نیازهای شخصی است اما در روز عید قربان قربانی کردن نماد گذشتن از منافع خود برای اطاعت خدا و خدمت به خلق است و ما را متوجه این نکته میکند که عبادت واقعی آن است که از "من" فراتر رود و به "ما" برسد!
خلاصه اینکه عرفه و قربان، دو روی یک سکهاند: عرفه آینهٔ دروننگر است و پاسخ به این سؤال که «من چه کسی هستم؟» و قربان آزمون بیرونی است و پاسخ به این سؤال که «برای خدا چه کردهام؟» و این چرخه، الگوی حیات مؤمنانه را ترسیم میکند: خودشناسی - پاکسازی -ایثار - تجدید حیات.
نظر شما