فقه باید تکلیف پدیده‌های نوظهور را تعیین کند/ نمی‌شود در خانه نشست و اجتهاد کرد

به گزارش خبرنگار دین و اندیشه خبرگزاری  شبستان،  نخستین نشست از سلسله نشست های "فقه معاصر و حوزه پیشرو و سرآمد" با موضوع رویکرد حکمرانی به فقه معاصر، چیستی، ابعاد و بایسته ها، سه شنبه، ۳۰ اردیبهشت با حضور آیت الله سیدنورالدین شریعتمداری جزایری، استاد درس خارج فقه و اصول حوزه، حجت الاسلام دکتر محسن مهاجرنیا، عضو شورای علمی گروه فقه سیاست و روابط بین الملل پژوهشگاه فقه معاصر و حجت الاسلام دکتر علی شریفی، دبیر نشست در پژوهشگاه فقه معاصر برگزار شد.

آیت الله شریعتمداری در این نشست با اشاره به پیشینه و قدمت حوزه علمیه قم اظهارکرد: حوزه علمیه قم ریشه دارترین حوزه جهان است که از زمان حیات امام باقر علیه السلام فعالیت خود را آغاز کرده و با پرورش شاگردان مبرز و اساتید گرانسنگ در بسیاری از علوم اسلامی، که برخی از آنها ساکن قم و برخی اهل قم بودند در دوره امام عسکری علیه السلام به اوج فعالیت خود رسید.

وی تصریح کرد: حتی حوزه نجف هم بعد از حوزه علمیه قم، زمانی که شیخ الطایفه شیخ طوسی به نجف مهاجرت کرد، تشکیل شد. این حوزه در طول تاریخ با همه فراز و نشیب ها توانست به نشر علوم اهل بیت(ع) استمرار بخشد و صد سال پیش با آمدن شیخ عبدالکریم حائری رونق دوچندان گرفت.

آیت الله شریعتمداری جزایری با اشاره به تفاوت عمیق عصر حاضر با دوران گذشته، خاطرنشان کرد: در عصر ما از سویی وسایل ارتباط جمعی دنیا را به دهکده ای تشبیه کرده که در آن همه مردم در جریان همه رویدادها و اتفاقات قرار می گیرند و از سوی دیگر پیشرفت علوم چنان گستره ای در دانش های مختلف ایجاد نموده که زندگی پیچیده شده و مردم برای پاسخگویی به مسائل زندگی و سوالات خود نیاز به مهارت های گوناگون و کارهای کارشناسی دارند.

استاد دروس خارج فقه و اصول افزود: امروز هر علم و دانشی نیاز به مهارتی خاص پیدا کرده است و مانند گذشته نیست که هر کسی بتواند به تنهایی مسائل زندگی فردی خود را برطرف کند.  

وی خاطرنشان کرد: حوزه علمیه هم از این قاعده مستثنی نیست. یعنی این ضرورت که مردم باید زندگی خود را با پیشرفت علوم‌ تطبیق دهند برای حوزه هم وجود دارد. حوزه علاوه بر همراهی با کاروان علم؛ باید آینده نگری نیز داشته باشد تا بتواند در حل مسائل جدید و موضوعات نوظهور موفق باشد و تنها به حل موضوعات حال حاضر اکتفا نکند.

آیت الله شریعتمداری ادامه داد: با توجه به اینکه تعداد مسائل نوظهور روز به روز در حال افزایش است باید گذشته از موضوعات روز، آماده چاره سازی و چاره اندیشی برای آینده نیز باشد.

وی خاطرنشان کرد: امروز کشورهای اسلامی "مجمع الفقه الاسلامیه الدولی" (کنفرانس فقه اسلامی بین‌الملل) تشکیل داده اند. در این کنفرانس علمای کشورهای اسلامی یکدیگر را دعوت می کنند تا به محورهای جدید و نوظهور مانند هوش مصنوعی؛ بازی‌های الکترونیکی، بحث استصحاب در مسایل روز و نوظهور و ... بپردازند. در این زمینه مقالاتی نیز نگاشته شده است. ‌

استاد دروس خارج حوزه تأکید کرد: شاید کسی سوال کند مگر استصحاب چقدر گسترده است که بتوان درباره آن مقاله نوشت؟ اما باید بدانیم که دامنه استصحاب بسیار وسیع بوده و در موضوعات نوظهور و جدید بسیار کارساز است. به عنوان مثال در مرگ مغزی باید به این سوال پاسخ داد که آیا این شخص، زنده است و احکام زندگان بر او جاری می شود یا میت است و باید احکام میت را بر او جاری کرد؟ احکامی مثل تقسیم ارث و ...یا در بحث تغییر جنسیت وقتی زن و مردی هر دو، تغییر جنسیت می دهند کدام زوج و کدام یک زوجه است؟ کدام پدر و کدام مادر است؟ محرمیت آنها به چه شکل است؟ یا به عنوان مثال ذبح حیوانات با ماشین ها و ابزارهای جدید که آیا استصحاب در آنجا هم جاری می شود؟ یا در پیوند عضو که وقتی به بدن پیوند می زنند این عضو که قبلا به عنوان عضو مقطوع نجس بوده آیا بعد از پیوند به بدن استصحاب دارد یا ندارد؟ نجس است یا نیست؟

وی با بیان اینکه مسائل امروز مانند سابق نیست که یک مجتهد در خانه بنشیند و در مباحث اجتهاد کند، تاکید کرد: امروز مسائل نیاز به کارشناسی موضوعی و مناظره و مباحثه فقهی در تعیین حکم دارد.

در ادامه نشست، حجت الاسلام مهاجرنیا با بیان اینکه تصمیم دارد به شکل متمرکز به پیام رهبری به همایش یکصدمین سالگشت بازتاسیس حوزه بپردازد، گفت: دو مفهوم کلیدی در عنوان این نشست وجود دارد که به آن اشاره می‌کنم. منظور ما از "فقه معاصر" و "فقه حکمرانی" چیست؟ حکمرانی غیر از حکومت است. حکمرانی عنوان عامی است که عمر طولانی هم در دنیای امروز ندارد و تئوریسین های غربی آن را اختراع کرده اند.

مهاجرنیا خاطرنشان کرد: آنها این معنا را مقدمه ای برای جهانی سازی و غربی کردن کشورها قرار دادند بخصوص در کشورهای به اصطلاح جهان سوم و کشورهایی که با صندوق اعتباری پول، قانون حکمرانی خود را به آنها تحمیل کردند.

وی حکمرانی را یک نوع فرآیند قاعده گذاری در شکل گیری و توزیع قدرت برشمرد و افزود: این فرآیند مجموع قاعده ها، سیاست گذاری ها و اجرائیات و عمل است. حکمرانی یک اصطلاح عام است که در ادبیات ما اعم از حکومت به کار می رود.  

مهاجرنیا در تعریف فقه معاصر خاطرنشان کرد: منظور از "معاصرت"، در "مقابل گذشته" است. فقه در گذشته نیز به دنبال پاسخ به سوالات بود اما در نیم قرن اخیر این پاسخگویی متحول گشته و بسیار نظام‌مند و ساختارمند شده است.  فقه معاصر یعنی فقهی که به لحاظ ساختار، مسائل، اهداف و آرمان هایش متحول و به یک دانش نظامند تبدیل شده است.

عضو شورای علمی گروه فقه سیاست و روابط بین الملل خاطرنشان کرد: مقام معظم رهبری در بحث فقه پیشرو، ۸ مسئله مطرح می‌کنند؛ ابتدا موضوع "فقه معاصر" و "روش های آن". در همین رابطه ایشان اصطلاح "عقلانیت تحول یافته" را بکار گرفته اند که اصطلاح جدیدی است. یعنی فقه ما در سیر تطورات خود عقلانیت هایی را طی کرده تا به امروز و اینجا رسیده است.

وی ادامه داد: رهبر انقلاب تاکید می‌کنند روش این دانش(فقه معاصر) بر اساس "عقلانیت تحول یافته" است.  

مهاجرنیا در ادامه گفت: نکته دیگری که رهبری اشاره می‌کنند "پشتوانه های عملی فقه معاصر" است. اینکه فقه از گذشته خود جدا نشده بلکه مبتنی بر همان مبانی عملی است و روش کار آن دقیقا بر همان مبناست.

حجت الاسلام مهاجرنیا ویژگی سومی را که رهبری به آن اشاره کرده اند، قابلیت هضم و انطباق فقه با دنیای معاصر برشمرد و تأکید کرد: بنا بر فرمایش رهبر انقلاب در این پیام، فقه می تواند با پدیده های جدید دنیای نوپدید ارتباط برقرار کند و حرف هایش هم برای دنیای معاصر قابل هضم باشد.

این استاد حوزه علمیه تصریح کرد: نکته دیگری که رهبر انقلاب در این پیام عنوان می کنند این است که فقه معاصر با سوالات بسیاری روبرو است. بخشی از این سوالات "فقه اندیشه شده" هستند. برخی مسائل هستند که در گذشته نبوده و پدیده های جدیدی هستند که با انقلاب اسلامی متولد شده و در دنیای معاصر به وجود آمدند. مانند روابط دولت با مردم یا روابط امت و امام که در گذشته دغدغه ما (در فقه) نبود.  

وی افزود: بخش سوم سوالاتی که فقه معاصر با آنها مواجه است، مسایلی هستند که اصولا درباره آنها هیچ تفکری صورت نگرفته است. چرا که با انقلاب اسلامی تحولی اتفاق افتاد. امت و امام یک قالب جدید تحت عنوان دولت و ملت گرفت که در همه بر اساس اعتقادات نیست. موضوع "شهروندی" هم از جمله مسائل نوپدید در فقه است یعنی کسانی که منزلت اجتماعی دارند و نسبت به سرزمین شان مالکیت مشاع دارند. این مباحث در زمان اهل بیت که وجود نداشت.  

وی در بخش دیگری از سخنان خود با اشاره به انواع دیگری از مسائل نوپدید خاطرنشان کرد: در قانون اساسی ما عنوان شده که اصل حاکمیت اسلامی را مردم انتخاب می کنند. آیا در گذشته چنین مباحثی مطرح بوده است؟ در گذشته اگر مردم در حکومت دخالتی داشتند نهایتا از طریق بیعت بود اما امروز بر اساس قانون اساسی، همه امور ملت توسط خود ملت اداره می شود و اصل نظام، رهبری، دولت و ...را ملت انتخاب می‌کنند. این فقه جدید است. در فقه گذشته ی ما این مسائل مطرح نبود. بنابراین حتی متن قانون اساسی، فقه معاصر است.  

عضو شورای علمی گروه فقه سیاست و روابط بین الملل خاطرنشان کرد؛ از دیگر مواردی که می توان در این زمینه عنوان کرد موضوع "نفی سبیل" است. در قانون اساسی قید شده که جمهوری اسلامی در پیمان های بین المللی با سایر کشورها باید قاعده نفی سبیل را رعایت کند. یعنی پیمان ها باید به گونه ای باشد که راه تسلط کفار بر کشور اسلامی(ایران) را مسدود کند. پیمان نامه های بین المللی نباید هیچ نوع راه تسلطی برای بیگانه ایجاد کند.  

مهاجرنیا بحث نظام اقتصادی جدید، منشاء حاکمیت، موضع گیری در برابر سلطه، یا بحث عدالت _ به عنوان زیرساخت نظام اسلامی را از جمله موارد دیگری برشمرد که رهبر انقلاب در این نامه از آنها به عنوان پدیده های نوظهوری یاد می‌کنند که فقه باید تکلیف آنها را روشن کند و پاسخگو باشد.  

وی ادامه داد: رهبری در پیام خود، الزامات فقه معاصر را نیز بیان می فرمایند. ایشان تصریح می‌کنند هر فقیهی که در این حوزه وارد می شود لازم است دو کار را انجام دهد. نخست آشنایی با همه علوم در همه حوزه های معرفتی دین و دوم آشنایی با یافته های بشری در همه علوم. یعنی آشنایی فقیه با همه دانش هایی که با زندگی بشری مرتبط است.

استاد حوزه علمیه قم افزود: مسئله دیگری که باید به آن پرداخت اولویت بندی فقهی ماست. اگر به دنبال این هستیم که فقه معاصر بتواند سبک زندگی معاصر مسلمانان را مدیریت کند، قانون گذاری کند، باید اولویت بندی های فقهی رعایت شود. در حال حاضر معلوم نیست کدام مسائل برای ما اولویت دارد کدام مسائل اولویت ندارد.  

مهاجرنیا نقد بعدی رهبر انقلاب به حوزه را اینگونه مطرح کرد: امروز گویا دانش های مقدماتی، دانش های مهارتی و ابزاری درحال گرفتن جای دانش های اصلی در حوزه است. حوزه باید به سمت تولید علم و نظریه پردازی بازگردد. باید سبک زندگی تولید کند، گفتمان های علمی تولید کند. امام‌راحل بهترین نظام اداره جامعه را ایجاد کردند، دولت سازی و تمدن سازی را در درون این نظام تعبیه کردند اما امروز بعد از ۴۶ سال از انقلاب ما نتوانسته ایم حتی نظریه های مکمل بر آن بیفزاییم.  امروز ما برای معرفی فقه پویای امام به دنیا حتی یک کتاب نداریم و این‌جای تاسف دارد.