خبرگزاری شبستان-خراسان جنوبی؛ حدیث سلسله الذهب یکی از احادیث معروف امام رضا علیه السلام است که سینه به سینه منتقل می شود. به مناسبت چهارشنبه های امام رضایی فرصتی پیش امده است تا بیش از گذشته با این حدیث معروف آشنا شویم.
گفتگوی اختصاصی خبرنگار شبستان با حجت الاسلام علی طالبی-امام جمعه موقت آیسک و استاد حوزه علمیه قم- در خصوص حدیث سلسله الذهب امام رضا علیه السلام را به شرح زیر می خوانید؛
۱. حدیث سلسله الذهب از امام رضا (ع) در چه شرایطی و در کدام شهر بیان شد؟
در سال ۲۰۰ هجری زمانی که امام رضا (ع) به اجبار مأمون عباسی از مدینه به مرو (خراسان) حرکت کردند، در مسیر عبور از نیشابور، جمعیت زیادی از علما و محدثان و مردم عادی به استقبال ایشان آمدند و از امام که در کجاوه نشسته بودند درخواست کردند که حدیثی برای آنها بیان کند. امام رضا (ع) در پاسخ به اصرار آنان این حدیث توحیدی را نقل فرمودند.
امام رضا (ع) فرمودند: «لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ حِصْنِی فَمَنْ دَخَلَ حِصْنِی أَمِنَ مِنْ عَذَابِی" سپس هنگامی که مرکب امام به حرکت درآمد، ایشان فرمودند: "بِشُرُوطِهَا وَ أَنَا مِنْ شُرُوطِهَا».
۲. چرا این حدیث به «سلسله الذهب» معروف است و چه معنایی دارد؟
«سلسله الذهب» به معنای «زنجیرهای از طلا» است و این حدیث به دلیل سند طلایی و پراهمیتش به «سلسلة الذهب» معروف شده است.
مرحوم شیخ صدوق در کتاب ثواب الأعمال و عقاب الأعمال؛ ص ۶-۷ : نقل میکند که امام رضا علیه السلام فرمودند: «سَمِعْتُ أَبِی مُوسَی بْنَ جَعْفَرٍ یَقُولُ سَمِعْتُ أَبِی جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ یَقُولُ سَمِعْتُ أَبِی مُحَمَّدَ بْنَ عَلِیٍّ یَقُولُ سَمِعْتُ أَبِی عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ یَقُولُ سَمِعْتُ أَبِی الْحُسَیْنَ بْنَ عَلِیٍّ یَقُولُ سَمِعْتُ أَبِی عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ یَقُولُ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ ص یَقُولُ سَمِعْتُ جَبْرَئِیلَ یَقُولُ سَمِعْتُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ حِصْنِی فَمَنْ دَخَلَ حِصْنِی أَمِنَ مِنْ عَذَابِی فَلَمَّا مَرَّتِ الرَّاحِلَةُ نَادَی بِشُرُوطِهَا وَ أَنَا مِنْ شُرُوطِهَا».
همان گونه که میبینید در این حدیث امام رضا علیهالسلام حدیث را از پدرشان (امام کاظم)، او نیز از پدر خود (امام صادق)، همینطور تا امام باقر، زینالعابدین، امام حسین، امام علی (ع) و در نهایت از پیامبر اکرم (ص) و سپس از خدای متعال نقل میفرمایند.
تمام راویان این حدیث سلسله الذهب، امامان معصوم(ع) هستند. این سند زنجیرهوار و ناب باعث شده به آن «زنجیره طلایی» یا سلسله الذهب گفته شود.
۳. مضمون اصلی این حدیث چیست و چه مفاهیمی را بیان میکند؟
مضمون اصلی حدیث سلسلة الذهب تأکید بر توحید و شرط بودن امامت برای تحقق آن است.
امام رضا (ع) فرمودند که خداوند تبارک و تعالی میفرماید: «لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ حِصْنِی فَمَنْ دَخَلَ حِصْنِی أَمِنَ مِنْ عَذَابِی»؛ یعنی «لا اله الا الله دژ من است، هر که وارد دژ من شود از عذاب من در امان است». سپس افزودند: «بِشُرُوطِهَا وَ أَنَا مِنْ شُرُوطِهَا»؛ یعنی این دژ شرایطی دارد و من (امام معصوم) از جمله شرایط آن هستم.
این حدیث چند مفهوم کلیدی را بیان میکند و اولین مفهوم کلیدی که به آن میپردازد، توحید است، یعنی ایمان به یکتایی خداوند، عامل نجات و امنیت از عذاب الهی است.
دومین مفهوم کلیدی که به آن میپردازد، امامت و ولایت است، یعنی پذیرش ولایت امام معصوم (ع) شرط اساسی ورود به دژ توحید و نجات است؛ یعنی توحید بدون امامت کامل نیست. پذیرش ولایت امام معصوم (ع) شرط اساسی ورود به دژ توحید و نجات است؛ یعنی توحید بدون امامت کامل نیست.
لذا حدیث سلسلة الذهب پیوند ناگسستنی میان توحید و امامت را تبیین میکند و جایگاه محوری ولایت اهل بیت (ع) را در ایمان اسلامی نشان میدهد.
۴. امام رضا (ع) در این حدیث، شرط ورود به توحید را چه چیزی معرفی میکنند؟
در این روایت بعد از اینکه توحید را دژ مستحکم خداوند معرفی میفرماید، شرط اساسی ورود به دژ توحید و نجات را پذیرش ولایت معصومین علیهم السلام معرف میکند.
۵. این حدیث از چه بزرگان و امامانی نقل شده است؟
امام رضا علیهالسلام حدیث را از پدرشان (امام کاظم)، او نیز از پدر خود (امام صادق)، همینطور تا امام باقر، زینالعابدین، امام حسین، امام علی (ع) و در نهایت از پیامبر اکرم (ص) و سپس از خدای متعال نقل میفرمایند.
این حدیث در منابع معتبر شیعه و سنی نقل شده است، به عنوان نمونه این حدیث در کتابهای مهم حدیثی شیعه مانند «عیون اخبار الرضا» شیخ صدوق و «امالی» شیخ طوسی ذکر شده است.
همچنین این حدیث در منابع اهل سنت در کتابهایی مانند «تاریخ نیشابور» (حاکم نیشابوری)، «حلیة الاولیاء» (ابو نعیم اصفهانی) و برخی دیگر از آثار حدیثی و تاریخی اهل سنت نقل شده است.
۶. نقش این حدیث در تبیین مفهوم امامت و ولایت چیست؟
حدیث سلسلة الذهب نقش کلیدی در تبیین مفهوم امامت و ولایت دارد و پیوند عمیقی میان توحید و امامت برقرار میکند.
امام رضا (ع) با بیان جمله «بِشُرُوطِهَا وَ أَنَا مِنْ شُرُوطِهَا» پس از ذکر توحید، تصریح میکند که ورود به دژ توحید و نجات از عذاب الهی تنها با پذیرش ولایت امام معصوم (ع) ممکن است.
این حدیث نشان میدهد که ایمان به خداوند بدون اعتقاد به امامت اهل بیت (ع) کامل نیست و ولایت، شرط تحقق واقعی توحید است. در واقع، امام رضا (ع) با این حدیث، امامت را نه صرفاً یک مقام معنوی، بلکه شرط اساسی برای تحقق توحید عملی و نظری معرفی میکند.
به بیان دیگر، ولایت اهل بیت (ع) راه صحیح شناخت و پرستش خداوند و عامل نجات از گمراهی و عذاب است. این نگاه، فلسفه سیاسی و اعتقادی تشیع را نیز تبیین میکند و جایگاه محوری امام را در هدایت جامعه و حفظ دین آشکار میسازد.
۷. چگونه حدیث سلسله الذهب تأثیر عمیقی بر تفکر اسلامی و شیعی دارد؟
حدیث سلسلة الذهب تأثیر عمیقی بر تفکر اسلامی و بهویژه اندیشه شیعی دارد و چند محور اساسی را برجسته میکند.
اولین بحث پیوند بنیادین توحید و امامت است، این حدیث نشان میدهد که رسیدن به توحید ناب و حقیقی، تنها از مسیر ولایت و امامت اهل بیت (ع) ممکن است. امام رضا (ع) تصریح میکند که توحید بدون پذیرش امامت، محتوای واقعی و اثرگذار ندارد و تنها با پیروی از امام معصوم، انسان در حصن امن الهی قرار میگیرد.
دومین نیز اصلاح عقیده و فرهنگ دینی است، امام رضا (ع) در شرایطی که جامعه اسلامی با برداشتهای سطحی و گاه منحرف از توحید روبهرو بود، با بیان این حدیث، توحید اصیل و پیوند آن با ولایت را تبیین کرد و فرهنگ دینی جامعه را اصلاح نمود. این اقدام، پاسخی به انحرافات و اختلافات ناشی از دوری از اصل توحید و ولایت بود.
حدیث سلسلة الذهب، امامت را نه فقط یک مقام معنوی، بلکه رکن هدایت، ضامن سلامت جامعه و شرط تحقق دین معرفی میکند. این نگاه، فلسفه سیاسی و اجتماعی شیعه را نیز شکل داده است.
۸. علمای اهل سنت درباره اعتبار و اهمیت حدیث سلسله الذهب چه نظری دارند؟
علمای اهل سنت درباره حدیث سلسلة الذهب دیدگاههای متنوعی دارند، اما بسیاری از بزرگان آنان این حدیث را معتبر و دارای اهمیت ویژه دانستهاند.
احمد بن حنبل و دیگر علمای برجسته اهل سنت، حدیث سلسلة الذهب را بسیار عظیمالشأن و دارای سندی قوی دانستهاند. احمد بن حنبل و دیگر علمای برجسته اهل سنت، حدیث سلسلة الذهب را بسیار عظیمالشأن و دارای سندی قوی دانستهاند. حتی نقل شده که احمد بن حنبل گفته است اگر این حدیث را بر دیوانه بخوانند، عاقل میشود و اگر بر بیمار بخوانند، شفا مییابد.
برخی علمای اهل سنت، مضمون حدیث را با تأکید بر «حصن» (دژ توحید) و برخی با تأکید بر «ایمان» نقل کردهاند. در برخی نقلها، شرط ولایت اهل بیت (ع) کمتر مورد توجه قرار گرفته است.
شماری از علمای اهل سنت مانند دیلمی شافعی، زمخشری حنفی و ابن قدامه، سند حدیث را صحیح و قطعی دانستهاند و حتی توصیه کردهاند که این حدیث با طلا نوشته شود.
برخی از بزرگان اهل سنت، حدیث سلسلة الذهب را شفابخش دانسته و نقل کردهاند که با خواندن این حدیث بر بیماران، شفا حاصل شده است. در مقابل برخی مانند ذهبی یا ابنتیمیه در مواردی این نقل را غیرمستند یا تأویلی از جانب شیعیان دانستهاند.
۹. این حدیث چه ارتباطی با مباحث کلامی و عرفانی اسلامی دارد؟
حدیث سلسلة الذهب پیوندی عمیق با مباحث کلامی و عرفانی اسلامی دارد و در هر دو حوزه جایگاه ویژهای یافته است. این حدیث، رابطه توحید و امامت را تبیین میکند و نشان میدهد که پذیرش ولایت امام معصوم (ع) شرط تحقق توحید واقعی است.
به بیان دیگر، ایمان به یکتایی خداوند بدون پذیرش امامت ناقص است و امامت، ضامن سلامت عقیده و عمل توحیدی است. از منظر کلامی، این حدیث فلسفه سیاسی تشیع را نیز روشن میسازد و امامت را نه صرفاً یک مقام معنوی، بلکه رکن هدایت و شرط نجات معرفی میکند.
عارفان و مفسران حدیث، سلسلة الذهب را راهی برای رسیدن به توحید حقیقی دانستهاند. آنان معتقدند که ولایت امام معصوم (ع) واسطه فیض الهی و راهنمای سلوک معنوی است و بدون آن، سالک به حقیقت توحید نمیرسد.
عرفا، این حدیث را معبری برای وصول به توحید ذات الهی معرفی کردهاند و تأکید دارند که ولایت، شرط ورود به دژ امن الهی و سیر در مراتب معرفت است.
۱۰. چرا امام رضا (ع) این حدیث را هنگام ورود به نیشابور بیان کردند و استقبال مردم چگونه بود؟
امام رضا (ع) حدیث سلسلة الذهب را هنگام ورود به نیشابور بیان کردند تا جایگاه امامت و ولایت اهل بیت (ع) را به عنوان شرط اصلی توحید و نجات الهی برای مردم و علما روشن سازند. این اقدام در شرایطی انجام شد که جمعیت عظیمی از مردم و محدثان، با شوق فراوان برای دیدار و شنیدن سخن امام گرد آمده بودند. آنان از امام درخواست کردند حدیثی از پیامبر (ص) نقل کند و امام نیز در پاسخ، این حدیث را با سندی زرین بیان فرمودند.
استقبال مردم نیشابور بسیار پرشور و گسترده بود؛ بهطوری که هزاران نفر (در برخی نقلها بیش از بیست هزار نفر) برای دیدار امام و شنیدن حدیث گرد آمدند.
بسیاری از مردم با دیدن چهره امام رضا (ع) به شدت متأثر و گریان شدند و جمع زیادی نیز حدیث را مکتوب کردند. این استقبال، هم به دلیل جایگاه علمی و معنوی امام و هم به خاطر انتساب ایشان به پیامبر (ص) بود.
نظر شما