از افول تا جامعه‎‌پردازی مساجد؛ آرمان نسل سوم مسجدی‌ها

به گزارش گروه مسجد و کانون‌های مساجد خبرگزاری شبستان، هفتمین جلسه رویداد «مسجد جامعه پرداز» از سری برنامه‌ های بخش «مسجد، پایگاه قرآن» برگزار شد.

بنابر این گزارش، بخش اول هفتمین جلسه رویداد «مسجد جامعه پرداز» به موضوع «مسجد جامعه‌پرداز؛ نسل سوم مسجد» اختصاص داشت که از سوی حجت‌الاسلام مصطفی عباسی یکی از راهیاران بنیاد هدایت ارائه شد. حجت الاسلام سیدناصر میرمحمدیان دبیر علمی و سعید سعادتی معاون راهبردی قرارگاه حضرت بقیه الله(عج) نیز به عنوان استاد این نشست حضور داشتند.

حجت الاسلام عباسی در توضیح اصطلاح «نسل سوم مسجد» اظهار داشت: سه نسل احیاگر مسجد در تاریخ معاصر داشتیم؛ دهه اول انقلاب خصوصاً در دهه ۶۰ یک دوره فوق العاده طلایی از مسجد داشتیم که واقعاً توقع مردم این بود که بسیاری از این کارکرده‌ها در مسجد ارائه بشود، بسیاری از خدمات در مسجد ارائه بشود؛ این دوره شکوفایی مساجد بود. امنیت محلات توسط مردم و بسیج مردمی با محور مساجد تأمین می‌شد؛ مسجد آموزش‌های نظامی و آموزش‌های علمی در مساجد انجام می‌شد.

وی با اشاره به انواع خدمات اجتماعی گوناگونی که از طریق مساجد ارائه می‌شد، گفت: رسیدگی به نیازمندان، خیریه‌ها در مساجد بود؛ آموزش‌های سیاسی در مساجد بود، بسیاری از کارکردهای تربیتی فرهنگی برعهده مساجد بود.

راهیار بنیاد هدایت دهه ۷۰ را دوره افول مسجد خواند و یادآور شد: در این دوره مسجد از رونق و شکوفایی افتاد و بسیاری از کارکردهای مسجد غیرفعال و تضعیف شد؛ چون در دهه ۷۰ تفکر نظام دیوان سالاری در کشور ما حاکم شد. نظام دیوان سالار در مقابل کارکردهایی که مسجد داشت، ظرفیت‌های موازی تعریف کرد؛ مثلاً در مقابل کارکرد فرهنگی مسجد، فرهنگسرا را تأسیس کرد و مردم را ترغیب کرد که اگر می‌خواهید کار فرهنگی انجام بدهید در فرهنگسراها فعال شوید.

حجت الاسلام عباسی مؤسسات تربیتی را به عنوان یکی دیگر از مجموعه‌های موازی مسجد نام برد و گفت: به این ترتیب کارکرد تربیتی مساجد تضعیف شد؛ همچنین برای فعالیت‌های قرآنی نیز مؤسسات قرآنی و کانوهای قرآن تأسیس شدند. مؤسسات خیریه برای رسیدگی به نیازمندان راه اندازی شد و حتی در دوره دهه ۷۰ متأسفانه بسیج هم در بسیاری از مساجد به لحاظ فیزیک و ساختاری جدا شد در قالب پایگاه مقاومت یک ساختمان جدایی برای خودش ساخت.

وی دهه ۸۰ را آغاز نسل دوم شکوفایی و احیای مساجد دانست و خاطرنشان کرد: در آن زمان تعداد از عقلا گفتند که ما در یک دوره طلایی بودیم، مساجد خیلی فعال بودند، خیلی کارکردهای مفیدی داشتند که به نفع نظام بود اما اکنون مساجد شکوفایی خود را از دست دادند؛ بنابراین نسبت به آینده اسلام، مکتب و نظام اسلامی احساس خطر کردند و به فکر بازیابی و رونق مجدد مساجد افتادند.

راهیار بنیاد هدایت افزود: بنا شد برای رسیدن به این مهم همان کارکردها دوره شکوفایی را فعال کنند. آیت الله موسوی جزایری در خوزستان ایده‌ای ارائه کرد و مهمترین کارکرد مسجد را کارکرد تربیتی قرار داد؛ مساجد اهواز این ایده را به صورت پایلوت به خوبی اجرا کردند و خیلی سریع این ایده در سراسر کشور اجرا شد. اوج این کارکرد تربیتی در حلقه صالحین بود که پس از فتنه ۸۸ شکل گرفت تا برای انقلاب، نیروسازی کنند.

حجت الاسلام عباسی دهه ۹۰ را برهه افول مجدد مساجد عنوان کرد و گفت: اوایل دهه ۹۰ به دلیل وضعیت‌ اجتماعی خاصی که پیش آمد، تهاجم فرهنگی و مشکلات معیشتی، مخاطبین و مشتریان کارهای تربیتی مسجد کم شد و مسجد از آن رونق خودش افتاد.

آغاز دوره ارائه خدمات اجتماعی در بستر مساجد

وی یادآور شد: در همان دهه ۹۰ برای این‌که مساجد مجدداً شکوفا بشوند، در کنار کارکرد تربیتی به سراغ کنش‌ها و خدمات اجتماعی رفتند طریق تا مخاطبان مسجد زیاد بشود؛ بنابراین در دهه ۹۰ آرام آرام مساجد به سمت ارائه خدمات اجتماعی رفتند. در زلزله سال ۹۶ کرمانشاه، مساجد پیش قدم بودند، در سیل‌هایی که در دهه دوم در نیمه دوم دهه ۹۰ پیش آمد مساجد پای کار بودند و اوج این کنش‌های اجتماعی در دوره کرونا بود.

راهیار بنیاد هدایت ضمن یادآوری کنش‌ها و خدمات اجتماعی گسترده ارائه شده ازسوی مساجد در دوره کرونا، گفت: با وجود فعال کردن کارکرد اجتماعی، مساجد رونق پیدا نکردند و آن دوره طلایی مسجد بازیابی نشد. یک افق جدیدی توسط بیانیه گام دوم رهبر معظم انقلاب برای رونق بخشیدن به مسجد باز شد؛ حضرت آقا دال مرکزی بیانیه گام دوم را تمدن‌سازی قرار دادند؛ تمدن سازی مقدمه انقلاب مهدوی است اما خود تمدن سازی مقدمه دارد.

حجت الاسلام عباسی ضمن تشریح بیانیه گام دوم انقلاب اسلامی، اظهار داشت: اگر ما تمدن اسلامی را قله فرض کنیم دو مقدمه پیش از آن توسط حضرت آقا ترسیم شده است؛ اول خودسازی است و بعد جامعه پردازی. پس از جامعه پردازی تمدن نوین اسلامی شکل می‌گیرد. در ظرفیت سنجی‌های نهادها که حضرت آقا برای همه نهادها نقشی ترسیم کردند، نقش نهادهای دولتی و غیر دولتی، افشار و سنین مختلف مردم مشخص شد.

وی ادامه داد: در ظرفیت سنجی‌ها بالاترین و بیشترین ظرفیت برای خودسازی و جامعه پردازی را مسجد داشت؛ چراکه ما همین تجربه را در دهه اول انقلاب داشتیم. مساجد بودند که انقلاب را شکل دادند، مساجد بودند که جنگ را پیروز کردند. این تجربه موفق نشان می‌دهد که مسجد بالاترین ظرفیت را برای جامعه پردازی و خودسازی دارد؛ بنابراین رویکرد مساجد باید به سمت جامعه پردازی برود.

امامت؛ نرم افزار جامعه پردازی

راهیار بنیاد هدایت در توضیح اصلاح «جامعه پردازی» گفت: جامعه پردازی یعنی این‌که مسجد یک سری ظرفیت‌هایی را فعال کند تا نظامات ارتباطی جامعه شکل بگیرد. حال چه مکانیزمی مسجد باید این کار را انجام بدهد؟ با چه نرم افزاری؟ با نرم افزار امامت.

حجت الاسلام عباسی با بیان این‌که در مسجد نظام امامت حاکم است، تأکید کرد: امام جماعت تا قیام به امامت نکند، کسانی که در مسجد هستند یک جمع پراکنده‌اند. یکی به گوشه نماز می‌خواند، یکی در رکوع است، دیگری در سجده و یکی قرآن می‌خواند و یکی دعا می‌کند، یکی تسبیح در دست گرفته و ذکر می‌گوید، یکی کناری نشسته و فکر می‌کند و یکی دارد با دیگری حرف می‌زند.

وی افزود: اعمال همه این جماعت کاملاً پراکنده است و شبیه به هم نیست اما وقتی امام قیام برای امامت می‌کند و تکبیره الاحرام می‌گوید، همه سریع صف را تشکیل می‌دهند و مرتب می‌شوند، یک شکل واحد پیدا می‌کنند، منسجم می‌شوند؛ حتی کسی هم که عقب بیفتد، سریع یا الله و ان الله صابرین می‌گوید تا خودش را به این نظم برساند؛ امام رکوع رفت، همه به رکوع می‌روند، امام سلام می‌دهد، بقیه هم سلام می‌دهند؛ عملکردها همه واحد است و مأمومین تابع امام هستند.

راهیار بنیاد هدایت تصریح کرد: در واقع مأمومین در نماز جماعت، امت امام هستند؛ ما می خواهیم همان نظام امامت و انسجامی که در مسجد وجود دارد را در محله شکل بدهیم؛ اهالی محله، مأموم امام محله باشند تا یک شکل واحد پیدا کنند. امام در محله خود حکمرانی می‌کند و مسجد گویا دارالحکومه او بر محله است.

مراتب امامت

حجت الاسلام عباسی به تبیین مفهوم امامت پرداخت و گفت: امامت دارای مراتب مختلفی است؛ از نازل‎ترین و ضعیف‎ترین مرتبه تا شدیدترین مرتبه. نازل‌ترین مرتبه امامت پیش نمازی است. پیش نماز کسی است که فقط نماز می‌خواند و می‌رود و غیر از آن، هیچ کاری به جماعت ندارد؛ بالاتر از مرتبه پیش نمازی، امام جماعت است، هرچند که او نیز پیش نماز است اما یک به‌علاوه‌ای دارد، یک سری از فعالیت‌ها، برنامه‌ها، مراسمات و کنش‌هایی در مسجد دارد.

وی مرتبه بالاتر از امام جماعت را امام مسجد دانست و اظهار داشت: امام مسجد فعالیتش فراتر از مسجد است؛ علاوه بر اینکه پیش نماز و امام جماعت است، یک سری فعالیت‌هایی را بیرون مسجد دارد؛ به عنوان مثال خیریه تأسیس می‌کند و برای بی‌کاران شغل ایجاد می‌کند، تسهیل ازدواج می‌کند، به فکر معتادان است و کمپ ترک اعتیاد تأسیس می‌کند.

راهیار بنیاد هدایت، امام محله را مرتیه بالاتری از امام جماعت خواند و گفت: او امامی است که جامعه پردازی می‎کند؛ فرق او با امام مسجد چیست؟ امام مسجد نیز در سطح محله یک سری فعالیت‌هایی را انجام می‌دهد؛ هر دو در عملکرد و کارکرد شبیه هستند، پس چه تفاوتی باعث شده که امام محله بالاتر از امام مسجد باشد؟! تفاوت آن در رویکرد است.

تفاوت میان امام مسجد با امام محله

وی فرق میان امام مسجد و امام محله را در سه عنوان خلاصه کرد و بیان داشت: هدف امام مسجد رونق پیدا کردن و شکوفای مسجد است اما امام محله فقط به فکر رونق مسجد نیست بلکه به فکر شکوفایی محله است. هدف اصلی امام مسجد، محله نیست اما هدف اصلی امام محله علاوه‌بر مسجد، رسیدگی به محله است.

حجت الاسلام عباسی دومین تفاوت را در اولویت‌ها دانست و گفت: در اولویت سنجی مسائل هر دو امام به فکر حل مسائل هستند اما امام مسجد مسائل محله برایش اولویت ندارد او می‌گوید من می‌خواهم اشتغال ایجاد کند، خیریه می‌زند اما برایش مهم نیست که کسانی که این خدمات را دریافت می‌کنند از این محله هستند یا از محله و شهر دیگر آمدند و همچنین این‌که با این کار مشکل اشتغال محله یا نیازمندان محله، حل شد یا خیر. اما امام محله در بین مسائلی که محله دارد، اولویت سنجی می‌کند؛ می‌بیند که مسئله تأخیر در ازدواج، اعتیاد، اشتغال، وجود نیازمند و بسیاری از مسائل دیگر در محله هست اما آن مسئله‎ای که پاشنه آشیل اصلی محله است را حل می‌کند.

وی نوع نگاه امام مسجد و امام محله را نسبت به مسائل متفاوت خواند و اظهار کرد: نگاه امام مسجد نسبت به مسئله‎ ها مطلق است اما امام محله نگاه مقید است؛ امام محله می‌خواهد مسئله‌ای که مقید به محله است را حل کند اما امام مسجد این گونه نیست.

راهیار بنیاد هدایت به تبیین آثار این سه تفاوت پرداخت و گفت: ما این سه تفاوت را در یک فرق اصلی جمع می‌کنیم؛ در واقع تفاوت‌های نسل اول، دوم و سوم مسجد در این فرق اصلی مشخص می‌شود. امام محله که نگاه جامعه پردازانه دارد رویکرد محور است اما امام مسجد و آن نسل‌های اول و دوم کارکرد محور بودند؛ اثرات آن این است که امام رویکرد محور، انرژی خود را متمرکز در محله می‌کند تا یک نتیجه متمرکز بگیرد بنابراین هدفمند اقدام می‌کند و خسته نمی‌شود.

حجت الاسلام عباسی بیان داشت: مثلا امام مسجد یک معضل و یک مسئله‌ای در محله دارد به نام اعتیاد و برای حل آن اقدا می‎کند، کمپ می‌زند تا معتادان محله را در آنجا ترک بدهد، یعنی نتیجه و هدف ترک دادن این افراد است اما خروجی این اقدام این است که در خوشبینانه‌ترین حالت ۴ درصد از این افراد به سمت اعتیاد باز نمی‌گردند و ۹۶ درصد مجددا به سمت مصرف مواد مخدر روی می‌آورند اما امام رویکرد محور خستگی ناپذیر، هدفمند و هوشمند است؛ او علاوه‌بر این‌که کمپ می‌زند، علت اعتیاد را ریشه یابی می‌کند و در می‌یابد که کرامت نفس نداشتن و ضعف شخصیت او را به این وضع دچار کرده بنابراین جایگاه انسانی او را نمایان می‌کند و به او کرامت نفس و شخصیت می‌دهد بنابراین به نتیجه مطلوب می‌رسد.

مسجد جامعه پرداز؛ سلول بنیادین محله

وی مسجد جامعه پرداز را به سلول بنیادین محله تشبیه کرد و گفت: سلول بنیادین هوشمند، هدفمند و بر اساس اولویت و نیاز، قدم برمی دارد. سلول بنیادین برای این‌که جامعه بدن را شکل بدهد، نیاز اولیه را احصاء می‌کند و ابتدا قلب را می‌سازد و بعد تکثیر می‌شود و مثلا کبد را شکل می‌دهد، سپس به نیاز بعدی توجه می‌کند و مثلا استخوان‌ها را می‎سازد. مسجد جامعه پرداز نیز این‌طور عمل می‌کند و گام به گام، بدن جامعه خود را تشکیل می‌دهد.

راهیار بنیاد هدایت در پایان تأکید کرد: اگر نمونه‌هایی از مسجد جامعه‌پرداز در درون کشور ما شکل بگیرد، ایده خوبی است که به فعلیت رسیده و بسیار سریع گسترش پیدا می‌کند و همه آن را در محله خود اجرا می‌کنند مثل همان ایده آیت الله جزایری که خیلی سریع در کشور پخش شد.

گفتنی است، در بخش دیگر این نشست اساتد مدعو ضمن ضمن ارزبابی این ارائه، به تکمیل مباحث پرداختند و در پایان نیز حجت الاسلام میرمحمدیان دبیر علمی مجموعه مطالب مطرح شده را جمع بندی کرد.