به گزارش خبرگزاری شبستان از قم، اربعين امام حسين(ع) در پیش است و خیل عاشقانی که سال های قبل با شور و شوق فراوان در مسیر پیاده روی حرم امیرالمؤمنین(ع) تا حرم مطهر امام حسین(ع) حضور پیدا می کردند، امسال را باید با پای دل راهی نجف و کربلا شده و از راه دور مولای شهید خود را زیارت کنند.
اربعین حسینی امروز به یک نماد و یک شعار بزرگ برای مذهب شیعه بدل شده و هویت رسمی مکتب ما را نشان می دهد، آن جایی که خیل زائران و مشتاقان از سراسر جهان زیر لوای پرچم حسینی قرار می گیرند و با یکدیگر برای آماده شدن جهت حکومت جهانی امام زمان(عج) عهد و پیمان برادری می بندند.
رهبر معظم انقلاب در کلام نورانی خودشان به زیبایی موضوع اربعین و اهمیت زیارت اربعین را به تصویر کشیده اند، آنجایی که فرمودند: « اساساً اهميت اربعين در آن است كه در اين روز، با تدبير الهى خاندان پيامبر(ص)، ياد نهضت حسينى براى هميشه جاودانه شد و اين كار پايه‌گذارى گرديد. اگر بازماندگان شهدا و صاحبان اصلى، در حوادث گوناگون - از قبيل شهادت حسين ابن على(ع) در عاشورا - به حفظ ياد و آثار شهادت كمر نبندند، نسل‌هاى بعد، از دستاورد شهادت استفاده زيادى نخواهند برد».
نکته قابل توجه در ارتباط با اربعین همین مسأله است که بحث زیارت اربعین در مورد هیچیک از ائمه معصومین(ع) وارد نشده و تنها سید و سالار شهیدان زیارت اربعین دارند و دلیل این مسأله نیز اهمیت زنده ماندن قیام عاشورا و نهضت حسینی است تا به سادگی فراموش نشود و در اعماق جان ها بماند.
به همین مناسبت با در آستانه اربعین حسینی با حجت الاسلام والمسلمین «رسول جعفریان» استاد گروه تاریخ دانشگاه تهران، رئیس کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران، رئیس کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران و عضو پیوسته فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی گفت‌وگویی ترتیب داده ایم. متن گفت‌وگو به این شرح است:
در ابتدا در ارتباط با اهمیت زیارت اربعین بفرمایید.
اعتبار اربعين امام حسين(ع) از قديم الايام ميان شيعيان و در تقويم تاريخى وفاداران به امام حسين(ع) شناخته شده بوده است. كتاب مصباح المتهجد شيخ طوسى كه حاصل گزينش دقيق و انتخاب معقول شيخ طوسى از روايات فراوان درباره تقويم مورد نظر شيعه درباره ايام سوگ و شادى و دعا و روزه و عبادت است، ذيل ماه «صفر» می‌نويسد: نخستين روز اين ماه (از سال 121)، روز كشته شدن زيد بن علی بن الحسين است. روز سوم اين ماه از سال 64 روزى است كه مسلم بن عقبه پرده كعبه را آتش زد و به ديوارهاى آن سنگ پرتاب نمود در حالی كه به نمايندگى از يزيد با عبداللّه بن زبير در نبرد بود. در روز 20 صفر ـ يعنى اربعين ـ زمانى است كه حرم امام حسين(ع) يعنى كاروان اسرا، از شام به مدينه مراجعت كردند، و روزى است كه جابر بن عبداللّه بن حرام انصارى، صحابى رسول خدا(ص)، از مدينه به كربلا رسيد تا به زيارت قبر امام حسين(ع) بشتابد و او نخستين كسى است از مردمان كه قبر آن حضرت را زيارت كرد.
زیارت اربعین در کلام شیخ محدث
ایشان همچنین می افزاید: در اين روز زيارت امام حسين(ع) مستحب است و اين زيارت، همانا خواندن زيارت اربعين است كه از امام عسكرى(ع) روايت شده كه فرمود: علامات مؤمن پنج تاست: خواندن 51 ركعت نماز در شبانه روز (نمازهاى واجب و نافله و نماز و شب)، به دست كردن انگشترى در دست راست، پیشانی بر خاک نهاده، بلند خواندن بسم اللّه الرحمن الرحيم در نماز ظهر و عصر و زیارت اربعین.
شيخ طوسى سپس متن زيارت اربعين را با سند به نقل از حضرت صادق(ع) آورده است: السلام علی ولیّ اللّه و حبيبه، السلام علی خليل اللّه و نجيبه، السلام علی صفی اللّه و ابن صفيه ...
اين مطلبى است كه شيخ طوسى، عالم فرهيخته و معتبر و معقول شيعه در قرن پنجم درباره اربعين آورده است. طبعاً بر اساس اعتبارى كه اين روز ميان شيعيان داشته است، از همان آغاز كه تاريخش معلوم نيست، شيعيان به حرمت آن، زيارت اربعين می‌خوانده‌اند و اگر می‌توانسته‌اند مانند جابر بر مزار امام حسين(ع) گرد آمده و آن امام را زيارت می‌كردند. اين سنت تا به امروز در عراق با قوت برپاست.
اربعین به معنای عدد چهل آیا ذاتا دارای اهمیت است؟
اصولاً بايد توجه داشت كه در نگرش صحيح دينى، اعداد نقش خاصی به لحاظ عدد بودن، در القاى معنا و منظورى خاص ندارند؛ به اين صورت كه كسى نمی‌تواند به صرف اين كه در فلان مورد يا موارد، عدد هفت يا دوازده يا چهل يا هفتاد به كار رفته، استنباط و استنتاج خاصی داشته باشد. اين يادآورى، از آن روست كه برخى از فرقه‌های مذهبى، به‌ويژه آنها كه تمايلات «باطنى‌گرى» داشته يا دارند و گاه و بيگاه خود را به شيعه نيز منسوب می‌كرده‌اند، و نيز برخى از شبه فيلسوفان متأثر از انديشه‌های انحرافی و باطنى و اسماعيلی، مروج چنين انديشه‌ای درباره اعداد يا نوع حروف بوده و هستند.
اعدادى كه در نقل‌هاى دینى آمده، می‌تواند بر اساس یک محاسبه الهى باشد
در واقع، بسيارى از اعدادى كه در نقل‌هاى دینى آمده، می‌تواند بر اساس یک محاسبه الهى باشد، اما اين كه اين عدد در موارد ديگرى هم كاربرد دارد و بدون يک مستند دينى می‌توان از آن در ساير موارد استفاده كرد، قابل قبول نيست. به عنوان نمونه، در دهها مورد در کتاب‌هاى دعا، عدد صد به کار رفته كه فلان ذكر را صد مرتبه بگوييد، اما اين دليل بر تقدس عدد صد به عنوان صد نمی‌شود. سایر عددها نیز همین طور است. به نظر می‌رسد جاذبه‌های خاصی نسبت به برخی از اعداد در میان مردم عادی سبب شده است تا اين اعداد طى روزگاران، صورت تقدس به خود گرفته و گاه سوء استفاده‌هایی هم از آنها می‌شود.
تنها چيزى كه درباره برخى از اين اعداد می‌شود گفت آن است كه نشانه كثرت است. به عنوان مثال، درباره هفت چنين اظهار نظرى شده است. بيش از اين هرچه گفته شود، نمی‌توان به عنوان يک استدلال به آن نظر كرد.
مرحوم اربلی، از علماى بزرگ اماميه، در كتاب كشف الغمه فی معرفة الائمة در برابر كسانى كه به تقدس عدد دوازده و بروج دوازده گانه براى اثبات امامت ائمه اطهار(ع) استناد كرده‌اند، اظهار می‌دارد، اين مسأله نمی‌تواند چيزى را ثابت كند؛ چرا كه اگر چنين باشد، اسماعيليان يا هفت امامى‌ها، می‌توانند دهها شاهد ـ مثل هفت آسمان ـ ارائه دهند كه عدد هفت مقدس است، كما اينكه اين كار را كرده‌اند.
عدد چهل در متون دینی چه جایگاهی دارد؟
يكى از تعبيرهاى رايج عددى، تعبير اربعين است كه در بسيارى از موارد به كار رفته است. يک نمونه آن كه سنّ رسول خدا(ص) در زمان مبعوث شدن، چهل بوده است. گفته شده كه عدد چهل در سن انسانها، نشانه بلوغ و رشد فكرى است. گفتنى است كه برخى از انبياء در سنين كودكى به نبوّت رسيده‌اند. از ابن عباس گويا به نقل از پيامبر(ص) نقل شده كه اگر كسى چهل ساله شد و خيرش بر شرش غلبه نكرد، آماده رفتن به جهنم باشد. در نقلی آمده است كه، مردمان طالب دنيايند تا چهل سالشان شود، پس از آن در پى آخرت خواهند رفت.
عدد چهل در متون دینی
در قرآن آمده است «ميقات» موسى با پروردگارش در طى چهل روز حاصل شده است: «وَ وَاعَدْنَا مُوسَى ثَلَاثِينَ لَيْلَةً وَأَتْمَمْنَاهَا بِعَشْرٍ فَتَمَّ مِيقَاتُ رَبِّهِ أَرْبَعِينَ لَيْلَةً» [اعراف: 42] در نقل است كه، حضرت آدم چهل شبانه روز بر روى كوه صفا در حال سجده بود. درباره بنى اسرائيل هم آمده كه براى استجابت دعاى خود چهل شبانه روز ناله و ضجّه می‌كردند. در نقلى آمده است كه اگر كسى چهل روز خالص براى خدا باشد، خداوند او را در دنيا زاهد كرده و راه و چاه زندگى را به او می‌آموزد و حكمت را در قلب و زبانش جارى می‌كند. بدين مضمون روايات فراوانى وجود دارد. چله نشينى صوفيان هم درست يا غلط، از همين بابت بوده است.
علامه مجلسى در اين باره كه برگرفتن چهل نشينى از حديث مزبور نادرست است در «بحار» به تفصيل سخن گفته است. اعتبار حفظ چهل حديث كه در روايات فراوان ديگر آمده، سبب تأليف صدها اثر با عنوان اربعين در انتخاب چهل حديث و شرح و بسط آنها شده است. در اين نقل‌ها آمده است كه اگر كسى از امّت من، چهل حديث حفظ كند كه در امر دينش از آنها بهره برد، خداوند در روز قيامت او را فقيه و عالم محشور خواهد كرد. در نقل ديگرى آمده است كه اميرمؤمنان(ع) فرمودند: اگر چهل مرد با من بيعت مى‌كردند، در برابر دشمنانم مى‌ايستادم. مرحوم كفعمى نوشته است: زمين از يک قطب، چهار نفر از اوتاد و چهل نفر از ابدال و هفتاد نفر نجيب، هيچ‌گاه خالى نمى‌شود.
درباره نطفه هم تصور بر اين بوده كه بعد از چهل روز عَلَقه می‌شود. همين عدد در تحولات بعدى علقه به مُضْغه تا تولد در نقل‌هاى كهن به كار رفته است، گويى كه عدد چهل مبدأ يک تحول دانسته شده است.
در روايت است كه كسى كه شرابخوارى كند، نمازش تا چهل روز قبول نمی‌شود. و نيز در روايت است كه كسى كه چهل روز گوشت نخورد، خلقش تند می‌شود. نيز در روايت است كه كسى كه چهل روز طعام حلال بخورد، خداوند قبلش را نورانى می‌كند. نيز رسول خدا(ص) فرمود: كسى كه لقمه حرامى بخورد، تا چهل روز دعايش مستجاب نمی‌شود. اينها نمونه‌ای از نقل‌هايى بود كه عدد اربعين در آنها به كار رفته است.
چرا اربعين شهادت امام حسين(ع) تا این اندازه اهمیت پیدا کرده است؟
بايد ديد در كهن‌ترین متون مذهبى ما، از «اربعين» چگونه ياد شده است. به عبارت ديگر دليل برزگداشت اربعين چيست؟ چنان كه گذشت، مهمترين نكته درباره اربعين، روايت امام عسكرى(ع) است. حضرت در روايتى كه در منابع مختلف از ايشان نقل شده فرموده‌اند: نشانه‌های مؤمن پنج چيز است: 1 ـ خواندن پنجاه و يک ركعت نماز (17 ركعت نماز واجب + 11 نماز شب + 23 نوافل) 2 ـ زيارت اربعين 3 ـ انگشترى در دست راست 4 ـ صورت بر خاک نهادن «تعفیر الجبین» 5 ـ بلند خواندن بسم اللّه در نماز.
اين حديث تنها مدرک معتبرى است كه جداى از خود زيارت اربعين كه در منابع دعايى آمده، به اربعين امام حسين(ع) و بزرگداشت آن روز تصريح كرده است.
اولین زائران اربعین چه کسانی بودند؟ جابر و عطیه یا اهل بیت(ع) امام حسین(ع)؟
درباره منشأ اربعین امام حسین(ع) دو مسأله مطرح شده است:
نخست روزى كه اسراى كربلا از شام به مدينه مراجعت كردند.
دوم روزى كه جابر بن عبداللّه انصارى، صحابى پيامبر خدا(ص) از مدينه به كربلا وارد شد تا قبر اباعبداللّه الحسين(ع) را زيارت كند. شيخ مفيد در مسارالشيعه كه در ايام مواليد و وفيات ائمه اطهار(ع) است، اشاره به روز اربعين كرده و نوشته است: اين روزى است كه حرم امام حسين(ع)، از شام به سوى مدينه مراجعت كردند. نيز روزى است كه جابر بن عبداللّه براى زيارت امام حسين(ع) وارد كربلا شد.
طبق بررسی های دقیقی که ما در کتب تاریخی معتبر و نقل علمای بزرگ انجام داده ایم این است که اسرا و اهل بیت(ع) امام حسین(ع) در اربعین اول وارد کربلا نشده اند، بنابراین آنچه می‌ماند اين است كه نخستين زيارت امام حسين(ع) در اربعين توسط جابر بن عبداللّه انصارىصورت گرفته و از آن پس ائمه اطهار(ع) كه از هر فرصتى براى رواج زيارت امام حسين(ع) بهره می‌گرفتند، آن روز را كه نخستين زيارت در آن انجام شده، به عنوان روزى كه زيارت امام حسين(ع) در آن مستحب است، اعلام فرمودند.
در ارتباط با زیارت اربعین و اهمیت آن هم توضیح بدهید.
متن زيارت اربعين هم از سوى آن حضرات انشاء شده و با داشتن آن مضامين عالی، شيعيان را از زيارت آن حضرت در اين روز برخوردار می‌كند. اهميت خواندن زيارت اربعين تا جايى است كه از علائم شيعه دانسته شده است، درست آن گونه كه بلند خواندن بسم اللّه در نماز و خواندن پنجاه و يک ركعت نماز در شبانه روز در روايات بيشمارى، از علائم شيعه بودن عنوان شده است.
زيارت اربعين در مصباح المتهجد شيخ و نيز تهذيب الاحكام وى به نقل از صفوان بن مهران جمال آمده است. وى گفت كه مولايم صادق(ع) فرمود: فی زيارة الاربعين تزور عند ارتفاع النهار. اين زيارت، به جهاتى مشابه برخى از زيارات ديگر است، اما از آن روى كه مشتمل بر برخى از تعابير جالب در زمينه هدف امام حسين از اين قيام است، داراى اهميت ويژه می‌باشد. در بخشى ازاين زيارت درباره هدف امام حسين(ع) از اين نهضت آمده است: «... و بذل مهجته فیک ليستنقذ عبادك من الجهالة وحيرة الضلالة ... و قد توازر عليه من غرّته الدنيا وباع حظّه بالأرذل الأدنى».
خدايا، امام حسين(ع) همه چيزش را براى نجات بندگانت از نابخردى و سرگشتگى ضلالت در راه تو داده در حالی كه مشتى فريب خورده كه انسانيت خود را به دنياى پست فروخته‌اند بر ضد وى شوريده آن حضرت را به شهادت رساندند.
بايد مطلب ديگرى را هم درباره اربعين افزود. برخى از رواياتى كه در باب زيارت امام حسين(ع) در كتاب كامل الزيارات ابن قولويه آمده، گريه چهل روزه آسمان و زمين و خورشيد و ملائكه را بر امام حسين(ع) يادآور شده است.
ابن طاوس يک اشكال تاريخى هم نسبت به اربعين بودن روز بيستم صفر مطرح كرده و آن اين كه اگر امام حسين(ع) روز دهم محرم به شهادت رسيده باشد، اربعين آن حضرت نوزدهم صفر می‌شود نه بيستم. وى در پاسخ گفته است كه به احتمال ماه محرمى كه در دهم آن امام حسين(ع) به شهادت رسيده، بيست و نه روز بوده است. اگر ماه كامل بوده، بايد گفت كه روز شهادت را به شمارش نياورده‌اند.
متشکریم از این که فرصت خود را در اختیار خبرگزاری شبستان قرار دادید.
بنده هم از شما و عزیزان فعال در خبرگزاری شبستان تقدیر و تشکر دارم و برایتان آرزوی موفقیت می کنم.
نظر شما