تشریح مراتب هفت‌گانه نفس انسان در دین اسلام

به گزارش خبرنگار قرآن و معارف خبرگزاری شبستان، حجت‌الاسلام والمسلمین «سیدمحمدباقر علوی تهرانی» به مناسبت ماه مبارک رمضان در قالب فضای مجازی طی سخنانی درباره مراتب نفس گفت: نفس از نظر دین دارای هفت مرتبه است. 

استاد حوزه علمیه  با بیان اینکه یک مرتبه نفس مسوله است، عنوان کرد: مُسَوَّله از تسویل به‌معنای تزیین است. در این مرتبه، وظیفه نفس زینت دادن برای انجام کار است، یعنی ایجاد شوق و رغبت می‌کند.
حجت‌الاسلام والمسلمین علوی تهرانی افزود: نفس بخاطر تعلّق شدید به لذت‌های جسمانی و مادّی، زشت را زیبا و بد را خوب جلوه می‌دهد، در این مرتبه، نفس فقط دعوت می‌کند و  هیچ تسلّطی بر انسان ندارد، اگر نگرش آدمی عوض شود، این مرتبه نفس، دیگر نمی‌تواند عمل کند، ولی اگر اصلاح نشود وارد مرتبه بعدی نفس می‌شود.

استاد حوزه علمیه ادامه داد: در قرآن آمده که در داستان حضرت یوسف پیامبر(ع)، جناب یعقوب نبی به فرزندان خود گفت «بل سَوَّلَت لکُم انفسُکم أمراً» نفس شما این کار را برایتان زیبا جلوه داد.
وی درباره مرتبه دیگر نفس به نام اماره بیان کرد: اماره، صیغه مبالغه از ماده امر است به‌معنای بسیار امر کننده؛ به سهمی از نفس که انسان را از اطاعت حق بازمی‌دارد و امر به تبعیت از باطل می‌کند، نفس اماره می‌گویند.
حجت‌الاسلام والمسلمین علوی تهرانی با بیان اینکه در قرآن، چند چیز به عنوان معبود ذکر شده که یکی از آنها نفس است، اظهار کرد: نفسی که جای معبود می‌نشیند، نفس امّاره است. در آیه ۴۳ سوره فرقان خداوند می فرماید «کسی‌که هوای نفسش را، معبود قرار داد».

استاد حوزه علمیه اضافه کرد: زمانی‌که نفس، کار زشت را زیبا جلوه می‌دهد، اگر غفلت کنیم و به او جواب مثبت بدهیم، نفس بارها ما را به انجام آن کار دعوت می‌کند. یوسف پیامبر فرمودند «من هرگز خودم را تبرئه نمی‌کنم، نفس بسیار به بدی‌ها امر می‌کند مگر آنچه را خدا رحم کند»

وی درباره مرتبه دیگر نفس که لوامه نام دارد، ابراز کرد: لوامه به معنای ملامت‌کننده است، اگر این مرتبه نفس در درون انسان فعال شود تا او را سرزنش کند، باعث نجات و سعادت او می‌شود.
حجت‌الاسلام والمسلمین علوی تهرانی با بیان اینکه بزرگان دین می‌فرمایند دشمن‌ترین دشمن تو، نفس توست، عنوان کرد:‌ انسان هرچه نفس را تطمیع کرده و به آن بپردازد، دشمنی او بیشتر می‌شود، با انسان کنار نمی‌آید، بلکه با شیطان کنار می‌آید که انسان را به زانو در‌آورد. نفس قابل اصلاح است، مرکب چموشی هست ولی می‌توان به تدریج او را آرام کرد.
استاد حوزه علمیه درباره مرتبه دیگر نفس به نام ملهمه گفت: ملهمه مرتبه تهذیب نفس است، در این مرتبه انسان مجاهد تلاش می‌کند تا بدی‌ها را از خود دور کرده و به مقام تخلیه برسد، در این مرتبه از نفس، انسان لیاقت پیدا می‌کند تا دریافت غیبی داشته باشد که بصورت الهام است.

وی افزود: طبق آیات قرآن کریم دریافت غیبی برای انسان امکان‌پذیر است، در سوره شمس خداوند می‌فرماید قسم به حقیقت انسان و کسی‌ که آن را اعتدال بخشید، پس خداوند خیر و شر را به او الهام می‌کند.
حجت‌الاسلام والمسلمین علوی تهرانی درباره مرتبه دیگر نفس به نام نفس مطمئنه گفت: این مرتبه نفس کمال، نامحدود است و امکان رسیدن به آخرین مرتبه‌ی آن ممکن نیست. اما انسان در سلوک می‌تواند به آخرین حد کمال خود برسد. انسان در این مرتبه، با یاد خدا آرام است.
استاد حوزه علمیه نفس راضیه را مرتبه دیگری از نفس دانسته و اظهار کرد: کسی‌که به مرتبه نفس مطمئنه رسیده، به درک و فهمی از حقایق عالم رسیده که از حوادث روزگار حتی وقایع ناخوشایند آن اظهار نارضایتی نمی‌کند، او در مقام نفس راضیه قرار می‌گیرد.

وی درباره مرتبه دیگر نفس بیان کرد: نفس مرضیه در مرتبه هفتم قرار دارد، در این مرتبه کار به جایی می‌رسد که خداوند از انسان اعلام رضایت می‌کند. پایان این سلوک، سیر الی الله و بازگشت به سوی خداست. در سوره فجر خداوند می‌فرماید «ای نفس آرام یافته؛ به سوی خدایت بازگرد در حالی‌که تو از خدا راضی و او هم از تو راضی است».
حجت‌الاسلام والمسلمین علوی تهرانی با بیان اینکه اوج زیبایی و شکوه در مراتب نفس، در آخرین لحظات زندگی حضرت سیدالشهداء (ع) جلوه کرده است، خاطرنشان کرد: حضرت در روز عاشورا و بعد از مواجهه با سختیها و مصیبتها، در قتلگاه خویش فرمودند «خدایا راضی به قضایت و تسلیم امرت هستم، خدایی جز ذات یگانه تو نیست».