حیات و هویت شیعه از سقیفه تا عصر غیبت

خبرگزاری شبستان، گروه اندیشه: کتاب «سیر تطور هویت‌یابی شیعیان تا پایان مکتب شیعی بغداد» به قلم «عبدالمجید مبلغی» از سوی انتشارات پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی به تازگی روانه بازار نشر شده است. این اثر در 560 صفحه و به بهای 90 هزار تومان از آثار تخصصی حوزه اندیشه محسوب می شود.

 

به منظور بررسی اهداف و محورهای این کتاب با مولف گفت وگویی داشته ایم که در ادامه مرور می شود:

 

به منظور ورود به بحث در مورد انگیزه‌تان از نگارش این اثر صحبت کنید و اینکه چه شد تصمیم به نگارش چنین اثری گرفتید؟

 

برای توضیح انگیزه خود باید به مبحثی در ارتباط با مطالعات شیعه و مبحث تاریخ پژوهشی شیعه اشاره کنم. شیعه شناسی، به مثابه یک دیسیپلین علمی، جوانب مختلفی دارد و صرفا وجهی تاریخ نگارانه ندارد؛ بلکه فراتر از تاریخ نگاری صرف با مسئله تحلیل مناسبات پیچیده چندضلعی مرتبط با تحول در تاریخ، و توضیح مکانیزم ها و منطق درونی تطور آن، مرتبط می شود. برخی آثار با رویکردی از این دست در باب شیعه، به ویژه در عهد مهم شکل گیری آن، ارایه شده است. با این حال، به باور بنده، برخی از این آثار محدود به حوزه ای مشخص، نظیر مطالعه غلو، یا ذیل رویکردی محدود، همچون شناسایی نوع خاصی از تحولات، بوده اند.

 

اجازه دهید که پیش از هر سخن به این مساله اشاره کنم که این کتاب اثری تاریخ نگارانه نیست؛ بلکه بیانگر تلاشی برای توضیح برخی زمینه های موثر در نحوه تحول در تاریخ در مقطع فیمابین عصر حضور امامان (ع) تا تاسیس حوزه علمیه نجف توسط شیخ الطائفه طوسی (ره) است؛ به بیان دیگر، هدف من از نگارش این اثر،‌نه توضیح تطورات تاریخی و شرح تحولات آن، که تلاشی در مسیر فهم برخی از سطوح تطور در تاریخ در مقطع مورد اشاره بوده است.

به همین دلیل به جای تقید به نگارش سیر حوادث، که می توانست به اطناب بیانجامد و  کتاب را از مسیر خود دور سازد، تلاش کرده ام تا، در حد وسع خویش، معانی ضمنی و صریح  گفتمان های شیعه نخستین را شناسایی و بررسی کنم و مشخص کنم که زوایایی از تکون شیعه چگونه چندان به بحث نهاده نشده است. حاصل آن که مراجعه به این اثر با هدف مطالعه و تعقیب سیر حوادث تاریخ صحیح نیست و غرضی از این دست در متن کتاب، به صورت نسبی، پاسخ نمی یبد. امید من آن است که مطالعه کتاب برای کسانی که با هدف شناسایی بسترهای تحول در تاریخ شیعه عهد حضور امامان (ع) تا پایان حوزه علمیه بغداد به آن مراجعه می کنند، مفید باشد و راهی به نگاه ها و احیانا مسیری به پرسش های تازه در باب نحوه شکل گیری، گسترش و نقش آفرینی گفتمان های شیعه بگشاید.

 

این اثر دقیقا چه دوره زمانی را شامل می‌شود؟

 

این کتاب جریان تطوریابی شیعه را از ابتدا تا پایان مکتب شیعی بغداد، که با حمله سلجوقیان به این شهر و مهاجرت شیخ طوسی از بغداد به نجف تحقق یافت، به بحث می گذارد.

 

اثر در پنج فصل تدوین و طی این فصول تلاش شده است که چگونگی شکل‌گیری شیعه در مراحل مختلف تاریخی آن مشخص و به بحث گذاشته شود.

 

از چه روش‌شناسی در این اثر بهره جستید؟

 

 روش‌شناسی گفتمان. در این پژوهش تلاش شده است تا، بر پایه امکانات روش شناختی گفتمان، درکی از گفتمان های شیعه نخستین ارایه شود که نحوه پدیداری و گسترش شیعه در اطوار نخست آن را توضیح دهد.

 

بنابراین در کتاب شما باید گفتمان های شیعه را در قرون اولیه و زمانه شکل گیری این مکتب مطالعه کنیم. این گفتمان ها کدام ها هستند؟

 

همین طور است در این کتاب چهار گفتمان شیعه نخستین به بحث گذاشته شده است. این گفتمان ها این گونه هستند:

 

 یکم. گفتمان سیاسی شیعه که شامل اندیشه و روابط قدرت پیرامون شیعه از عهد امام علی (ع) (پس از سقیفه) تا شهادت امام حسین(ع) می شود.

 

دوم. گفتمان اجتماعی شیعه که به اندیشه و روابط قدرت پیرامون شیعه از عهد پس از عاشورا و زمانه منتقمان عاشورا تا عهد صادقین (ع) اشاره دارد و دوران امام چهارم شیعه، حضرت سجاد (ع)، را شامل می گردد.

 

سوم. گفتمان اعتقادی شیعه که به اندیشه و روابط قدرت پیرامون آن از عهد صادقین (ع) تا زمانه غیبت امام دوازدهم (عج) باز می گردد و طولانی ترین عهد از گفتمان شیعه نخستین در عهد امامان (ع) را شامل می گردد.

 

چهارم. گفتمان هویتی شیعه که به اندیشه و روابط قدرت شیعه از زمان غیبت امام دوازدهم (عج) تا برچیده شدن حوزه علمیه شیعی در بغداد اشاره دارد. از میان رفتن حوزه بغداد با حمله سلاجقه به این شهر و فرو ریختن ساختار آموزش و پژوهش شیعی در بغداد، که از جمله در عهد آل بویه توسط متکلمان و عالمان شیعی مورد استفاده واقع شده بود، اتفاق افتاد.

 

هر یک از این چهار گفتمان ها گامی در مسیر تطور شیعه برداشته اند و هر کدام کارویژه ای مهم و یگانه را در تاریخ شیعه نخستین سبب شده اند.

 

 

در مورد فصول این اثر و مطالبی که در هر بخش ارایه شده توضیح بفرمایید.

 

فصل نخست کتاب به مبحث «روش شناسی گفتمان و مطالعه اندیشه شیعه» پرداخته است، در این فصل ابتدا نظریه گفتمان به بحث گذاشته شده و امکانات و محدودیت‌های ناشی از بهره‌گیری از این نظریه در مطالعه‌ای در باب چگونگی شکل گیری شیعه، مورد توجه قرار گرفته است.

 

در ادامه این فصل، به کارکرد مبحث فرایند سازی در ایجاد هویت پرداخته و تلاش شده، مشخص شود که مکانیزم دلالت در آرایش گفتمانی چه اهمیتی دارد و چگونه بهره‌گیری از روش‌شناسی گفتمان، ذیل رویکرد فرآیند غیریت‌سازی در مطالعه شیعه نخستین، حایز اهمیت و اولویت است.

 

فصل دوم کتاب به «گفتمان شیعه سیاسی» اختصاص یافته است. مباحث این فصل از عهد امیرالمومنین امام علی(ع) تا واقعه عاشورا را شامل می شود. در ابتدای این فصل آرایش قدرت در 30 سال نخست اسلام مورد مطالعه قرار گرفته و تلاش شده است همراهی گفتمان‌ها از سال اول هجری تا نیمه اول خلافت عثمان و تفاوت میان گفتمان‌ها در این عرصه زمانی مطالعه شود.

 

سپس مبحث سقیفه مورد مطالعه قرار گرفته و طی آن دلالت های گفتمانی عهد سقیفه و این واقعه مورد بحث واقع شده است. بعد از آن، به بحث تعویق افتادن بیعت اممیرالمومنین امام علی(ع) با ابوبکر پرداخته و تلاش شده است که ردیابی دو کنش مرکزی شیعه، «مبارزه» و «کناره‌گیری» در اندیشه شیعه در این عهد تاریخی مطالعه شود.

 

همچنین مناسبات بعد از سقیفه و شکل گیری بلوک‌بندی‌های تازه قدرت در بخش بعدی مورد بحث واقع شده است. مشخصا به ظهور امپراطوری در جهان اسلام و ناتوانی قبیله‌گرایی قریش در پوشش‌دهی به وقایع تازه بعد از بحث از سقیفه و بلوک‌بندی‌های مرتبط با آن پرداخته شده است.

 

پس از آن کتاب وارد بیان چه سیری از تاریخ شیعه می شود؟

 

در بخش بعدی آرایش قدرت در 30 سال دوم اسلام مطالعه شده و اختلاف و نبرد گفتمان‌ها از نیمه دوم خلافت عثمان تا شهادت امام حسین(ع) مورد مطالعه واقع شده است و تلاش گردیده است معنای عبور از عثمان و آشکار شدن بحران و ناکامی گفتمانی که عثمان در محور آن بود، در پاسخ‌دهی به مشکلات زمینه و زمانه مشخص گردد. در فراز بعدی به شکل‌گیری زمینه‌های نخستین خلافت شاهی امویان، که با گسترش ناآرامی در امپراطوری تازه بنیاد اسلامی همراه بود، پرداخته شده است. همچنین بیعت با امام علی(ع) به مثابه تحقق دیرهنگام یک انتظار بارها به تعویق افتاده، مطالعه گردیده است.

 

در ادامه به گسترش بحران‌ها و آغاز نبرد گفتمان‌ها پرداخته شده است. از جمله به جنگ جمل و صفین و تلاش خلافت سنتی برای بازگشت، از یک سوی، و همچنین نهروان، و منطق موافق رد رادیکال نظم موجود توسط آرمان‌گرایی خوارج از سوی دیگر، پرداخته شده است. مبحث بعدی مقایسه این گفتمان ها با گفتمان شیعه سیاسی، که به تجدیدنظر در خلافت می اندیشید، است.

 

ذیل درکی از این دست از تفاوت گفتمان ها و نزاع میان آنها، در ادامه این اثر، به حکومت و صلح امام حسن(ع) پرداخته شده است. مشخصا آمده است که مصلحت‌سنجی امام حسن (ع) مسبوق به پیشینه ای تاریخی در گفتمان شیعه بود. توضیح چگونگی بازسازی گفتمان خلافت شاهی ذیل رویکرد معاویه و بنی امیه مبحث بعدی این فصل از کتاب است. بر این اساس بازگشت منازعات و ناتوانی یزید توضیح یافته است و، بر این اساس، زمینه های گفتمانی منجر به کربلا ذیل عنوان «فاجعه کربلا» مورد مطالعه قرار گرفته است.

 

آیا در این کتاب درباره وضعیت شیعه پس از واقعه عاشورا و جریان هایی که ذیل این اندیشه شکل گرفته اند، نیز توضیح داده اید؟

 

فصل سوم این کتاب «شیعه اجتماعی از کربلا تا صادقین» نام گرفته است.

 

در مقدمه این فصل ویژگی‌های مرکزی گفتمان شیعه اجتماعی مورد مطالعه قرار گرفته است و سپس به مناسبات مرتبط با عصر عاشورا و شرایط پس از آن پرداخته شده است. مشخصا بازگشت گفتمان‌های پیشین و صف آرایی آن ها در مقابل همدیگر، در قالبی تازه، به بحث گذاشته شده است. از شیعه اجتماعی به مثابه ترجمان خون‌خواهی امام حسین(ع) و مخالفت سیاسی با امویان به نفع امام علی(ع) یاد شده است و شیعه علی بودن به مثابه راهی برای مبارزه در آن عهد شناسایی شده است. بر این اساس به دلالت‌های چند وجهی این گفتمان در عهد پس از عاشورا ذیل عنوان شیعه اجتماعی پرداخته شده است.

 

در توضیح این چندوجهی بودن دلالت ها به سردرگمی میان جریان های معروف به شیعه علی (ع) در پی بحران عاشورا توجه شده است و نسبت مبحث خون‌خواهی امام حسین(ع) و زمینه‌های نخستین مقوله انتظار در این عهد به بحث گذاشته شده است. به عبدالله بن زبیر و بازگشت خلافت سنتی و قبیله محور قریش که تمرکز قدرت در مکه را برای اولین بار پس از فتح آن توسط پیامبر(ص) سبب گردید پرداخته شده است. در توضیح گفتمان رادیکال خوارج  از کارکرد ایده امر به معروف گرایی و نهی از منکرگرایی به مثابه شرط عدم کفر پرداخته شده است و سپس در پایان این فصل، زمینه های شکل گیری گفتمان صادقین (ع) مطالعه گردیده است.

 

فصل چهارم کتاب «شیعه اعتقادی؛ از عهد صادقین تا آغاز غیبت صغری» نام گرفته است.

 

مقدمه این فصل به توضیح ویژگی‌های مرکزی گفتمان شیعه اعتقادی اختصاص یافته است؛ سپس در ابتدای فصل مبحث مهم انتقال قدرت از بنی امیه به بنی‌عباس مورد مطالعه قرار گرفته است و از سست شدن مفصل‌بندی گفتمان‌های پیشین در ارتباط با تحولات در حال شکل گیری یاد شده است. بحث بعدی این فصل مطالعه عهد صادقین (ع) در ارتباط با ظهور سوژه‌های گفتمانی جدید و پیکربندی ویژه گفتمان شیعه اعتقادی است.

 

کنش گفتمانی کناره‌گیری در شیعه اعتقادی و عهد صادقین(ع)، به مثابه فضایی برای تنفس گفتمان سیاست پرهیز شیعه در این عهد، از جمله موارد دیگری است که مورد توجه قرار گرفته است.

 

 

در ادامه، دالّ مرکزی امامت در شیعه اعتقادی مورد بحث واقع شده است و فرایند منجر به انسجام شیعه مذهبی در این دوره تاریخی به بحث گذاشته شده است. هم چنین مطالعه دال‌های مهم شیعه اعتقادی به شرح ذیل مبحث دیگر این فصل است:

 

1.انتظار منتقم آل محمد (ص): ذیل این دال راهکار عبور از آرمان مبارزه تا مبارزه آرمانی مطالعه شده است.

 

 2. تقیه: ذیل این دال مکانیزم های معنابخشی و وجاهت آفرینی برای کمش کناره گیری به حث نهاده شده است.

 

 3. دال ایمان: ذیل این دال مرزهای گفتمان امامت درون شیعه اعتقادی مورد مطالعه قرار گرفته است.

 

4. اطاعت و ولایت: ذیل این دال ساختار هرمی ارزش در شیعه مورد بحث و مطالعه واقع شده است.

 

 5.عصمت: ذیل این دال نحوه ارجاع به امام مورد مطالعه واقع شده است.

 

6. علم: ذیل این دال مبحث نفوذ و رسوخ در نظام تضمین یافته ای از آگاهی در شیعه به بحث نهاده شده است.

 

در ادامه کتاب چه فصلی از کتاب حیات شیعه را بازگو می کند؟

 

فصل پنجم کتاب «شیعه هویتی؛ آغاز غیبت تا تاسیس حوزه نجف» نام گرفته است.

 

در مقدمه این فصل ویژگی های مرکزی گفتمان شیعه هویتی مورد مطالعه قرار گرفته است. موقعیت اجتماعی شیعه در ارتباط با عامه و چند و چون ظهور گفتمان هویتی شیعه در پیوستگی با ساختار اقلیت-اکثریت در عهد غیبت از جمله مباحثی است که در این فصل مطالعه شده است.

 

طی مباحث این فصل تقسیم بندی ویژه‌ای در کتاب پیشنهاد شده که بر اساس آن فقه شیعه، به سه سطح «فقه کالبدی»، «فقه برون‌گرا» و «فقه درون‌گرا» تقسیم شده است. بر این اساس اطوار فقه شیعه تعریف شده و به ابعاد مختلف آن در طول تاریخ اشاره شده است.

 

سپس، بر این اساس، سطوح تحول در فقه و نحوه تبارشناسی فقه بر اساس رویکرد کتاب مورد مطالعه قرار گرفته است. توضیح روش‌شناسانه فقه برون‌گرا و بررسی نحوه رویکرد آن به اصول فقه اهل سنت جهت پاسخگویی به نیازهای در حال شکل‌گیری، توضیح معرفت‌شناسانه فقه برون‌گرا و مطالعه نحوه رویکرد آن به دانش کلام جهت تقویت مرزهای هویتی شیعه، و ایضاح زمینه‌شناسانه فقه برون‌گرا و بررسی بستر تولید و گسترش فقه هویت پرداز برای شیعه طی آن، مباحثی هستند که در ادامه در ارتباط با فقه برون گرا در این فصل آمده است.

 

در ادامه مطالب این فصل، به مبحث مهم معنای مطالعه فقه بر پایه احتیاط پرداخته شده است و همچنین نحوه زایش متن در فقه شیعه پس از غیبت و دینامیسم تحول در فقه از منظر احتیاط، مورد مطالعه قرار گرفته است.

 

بر این اساس طی این فصل، ذیل عنوان پیشنهادی در کتاب، به «منش‌نمایی تاریخی احتیاط» از عهد صادقین (ع) تا آغاز دوره غیبت پرداخته شده است و بحث از چند و چون شکل گیری احتیاط هویتی، حسی و روان شناختی به مثابه موقعیتی شخصی در قالب این مطالعه ارایه شده است.

 

از حیات شیعه پس از آغاز عصر غیبت در این کتاب چه روایتی شده است؟

 

در ادامه مطالب، منش نمایی تاریخی احتیاط  فقه برون گرای پس از غیبت، به مثابه راهی به سمت کدگشایی گفتمان هویتی شیعه دانسته شده و این مهم توضیح یافته است. سپس به ساختار اکثریت-اقلیت و احتیاط در فضای شکل‌گیری فقه شیعه پرداخته شده است و بر این اساس تفاوت حوزه حدیثی قم و حوزه عقلی بغداد در عصر نزاع‌های بزرگ گفتمانی، بر سر معانی فقه مطالعه شده است.

 

در ادامه چند و چون درون‌گرا شدن تدریجی فقه پس از تاسیس حوزه علمیه نجف و نحوه عبور از فقه برون‌گرای اولیه و شکل گیری فقه درون‌گرای پس از تاسیس حوزه نجف مطالعه شده است.

 

پس از مطالعه فقه برون گرای بغداد، در ادامه به روش‌شناسی، معرفت‌شناسی و زمینه‌شناسی فقه درون‌گرا در حوزه نجف پرداخته شده است و شیوه بهره گیری از هویت تثبیت یافته بر پایه میراث فقهی گفتمان هویتی شیعه در حوزه بغداد و در درون فقه شیعه در نجف توضیح داده شده است.

 

همچنین رونق یابی اصول تقلیدی پس از شیخ طوسی و نحوه عبور از نگرش‌های معرفتی و کلامی در حوزه نجف در این بخش مورد مطالعه واقع شده است. جمع‌بندی سیر تطور مباحث و مناسبات در چهار گفتمان شیعه نخستین در پایان کتاب، و بخش نتیجه گیر از مباحث کتاب، آمده است.