قربان عید گذشتن از نفسانیت است/ باید بر گلوی تعلقات دنیایی کارد بگذاریم

به گزارش خبرنگار گروه اندیشه خبرگزاری شبستان عید قربان صحنه آزمایش خلوص عبودیت انسان و گذشتن از هرآنچه غیر از خداوند است. در واقع این عید یادآور بندگی برای حضرت حق و دوری جستن از غیر اوست. هرچه قدر که آدمی با تمسک به بُعد روحانی خویش بتواند،‌ پا بر نفسانیت بگذارد و تعلقات دنیوی را کنار بزند،‌ بیشتر به هدف قرب نزدیک می‌شود.

با توجه به فرا رسیدن عید قربان،‌ بر آن شدیم با دوتن از پژوهشگران عرصه معارف دین در مورد این عید و برکاتش گفت وگو داشته باشیم. در ادامه حاصل مباحث حجت الاسلام «امیرعلی حسنلو»، مدیر گروه تاریخ و سیره مرکز مطالعات و پاسخ گویی به شبهات حوزه علمیه قم و حجت الاسلام «قاسم ترخان»، عضو هیات علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی را می خوانید:

قرباني آنگاه پذيرفته است که با تقوا انجام گيرد و روح اين عمل تقوا باشد

حجت‌الاسلام «امیرعلی حسنلو» با بیان اینکه بزرگترین درس عید قربان گذر از منیت‌ها و هواهای نفسانی است، گفت: در این روز از هر آنچه غير خدا است مي ‏بُريم و چشم اميد و طمع، از غير او مي ‏بنديم. امام معصوم(ع) به «شِبلي» فرمود:... هنگامي که قرباني خويش را ذبح مي ‏کردي، آيا بدين نکته آگاه بودي که گلوي طمع را مي‏ بري؟ و آيا به اين حقيقت توجه داشتي که به ابراهيم خليل(ع) اقتدا کرده و فرزند عزيزت را به قربانگاه دوست آورده‏ اي تا فداي معشوق کني؟» شبلي گفت: نه توجه نداشتم.... فرمود: پس قرباني نکردي!

مدیر گروه تاریخ و سیره مرکز مطالعات و پاسخ گویی به شبهات حوزه های علمیه ادامه داد:  امام خميني(ره) درباره این ایثار ابراهیم چنین فرمود : «... عيدي که انسان‏ های آگاه را به ياد قربانگاه ابراهيمي مي ‏اندازد؛ قربانگاهي که درس فداکاري و جهاد را در راه خداي بزرگ به فرزندان آدم و اصفيا و اولياي خدا مي‏ دهد... اين پدر توحيد و بت‏شکن جهان به ما و همه انسان‏ ها آموخت که قرباني در راه خدا پيش از آن که جنبه توحيدي و عبادي داشته باشد جنبه‏ هاي سياسي و ارزش‏ هاي اجتماعي دارد. به ما و همه انسان‏ ها آموخت که عزيزترين ثمره حيات خود را در راه خدا بدهيد و عيدی بگيريد. خود و عزيزان خود را فدا کنيد و دين خدا را و عدل الهي را برپا نماييد.».

وی در مورد حکمت‌های قربانی کردن در اسلام بیان کرد: از آنجا که قانون‌گذار و شارع احکام اسلام خداوند حکیم است، تمام دستورات و قوانین اسلام بر اساس حکمت یا حکمت‌های بسیار دقیق و سودمند برای مخلوقات وضع شده است هر چند ممکن است ما از بسیاری از علل و حکمت‌های آن آگاه نباشیم. از جمله قوانین و احکام اسلام وجوب قربانی کردن توسط حجاج تمتع در روز عید قربان است.

حجت‌الاسلام حسنلو افزود: قربانی کردن حاجیان در روز عید قربان، نمادی از قربانی کردن هواهای نفسانی و ذبح نفس اماره است. همان‌طور که دستور خداوند به حضرت ابراهیم(ع) در مورد ذبح حضرت اسماعیل(ع) برای این منظور بوده است تا آن‌ حضرت در پرتو این عمل با سرسخت‌ترین و ریشه دارترین عامل تعلّق نفس که حُبّ و دوستی فرزند است مبارزه کند و با اطاعت از خدا تعلّق نفسانی را ریشه‌کن سازد. بنابر این، همان‌طور که اطاعت از این دستور نقش تربیتی بزرگی در جهت رهایی از زندان نفس و تعلّقات حضرت ابراهیم(ع) و حضرت اسماعیل(ع) داشته و مقام و منزلت آنان را نزد خداوند بالاتر برده است. بر این اساس، قربانی کردن حاجیان در واقع نوعی جهاد با نفس در جهت زدودن تعلّقات و وابستگی‌های دنیایی و مادی و رهایی از زندان مال‌پرستی و دنیاطلبی است.

این استاد تاریخ اسلام با بیان اینکه یکی از اهداف قربانی کردن، کسب تقوا و تقرّب به خداوند است، گفت: قربانی کردن و تقسیم آن بین فقرا و خویشاوندان  تمرین سخاوت و دست گشادگی است  که در سایه آن تقوا حاصل می شود؛ لذا در حج  و در غیر حج این عمل مورد سفارش است ؛ قرآن مجید در این زمینه می‌فرماید: «نه گوشت‌ها و نه خون‌هاى آنها، هرگز به خدا نمی‌رسد. آن‌چه به او می‌رسد، تقوا و پرهیزگارى شماست...»؛ بنابراین حکمت انجام دادن قرباني، تقرب قرباني کننده به سوي خدا و تعالي و تقواي اوست. بنابراين، قرباني آنگاه پذيرفته است که با تقوا انجام گيرد و روح اين عمل تقوا باشد.

حجت الاسلام حسنلو در پایان خاطرنشان کرد: از این رو،  هدف خداوند از واجب کردن قربانی در حج و قرار دادن آن در ردیف مناسک این است که حاجیان با پیمودن یکی از پله های نیل به تقوا را با کشتن نفس  پیموده و در مسیر تکامل و رسیدن به مرتبه انسان کامل قرار بگیرند و روز به روز به خدا نزدیک‌تر شوند، همه عبادات، کلاس‌هاى تربیت است. قربانى، درس ایثار و فداکارى و گذشت و آمادگى براى شهادت در راه خدا را به انسان‌ها می‌آموزد، و درس کمک به نیازمندان و مستمندان است.

ابراهیم(ع)، مظهر عقل و فطرت انسانی است

همچنین حجت‌الاسلام «قاسم ترخان» نیز درباره فلسفه عید قربان و قربانی کردن، اظهار کرد: ابعاد عرفانی قربانی کردن، رهانیدن خود از نفسانیت‌ها است، ابراهیم(ع) وابستگی‌ها را قربانی کرد. برای ملموس‌تر شدن بحث این مساله را بیان می‌کنم که حضرت ابراهیم(ع) در کهولت سن دارای فرزند شد، لذا وقتی خداوند فرمود: باید اسماعیل را ذبح کنی، در واقع جدال میان عقل و نفس در او شکل گرفت آن‌هم عقل قدسی.

این عضو هیات علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی ادامه داد: ما برای عقل مراحلی قائلیم، یکی عقل ابزاری که دنبال آن است کارهای دنیایی نظام یابد، تمنیات و خواهش های نفسانی انسان را مدیریت می کند. عقل ابزاری اصطلاحی است که اکنون دنیای غرب بر آن تاکید دارد انسان عاقل با آن برنامه‌ریزی می‌کند تا به تمنیات زندگی خود برسد؛ این عقل با عقل معاش تفاوت دارد.

وی افزود: اما مرحله بالاتر عقل این است که انسان اصلا نفع خودش را هم نمی‌بیند بلکه خواسته معشوق را می‌بیند و نگاه می‌کند که خدا از او چه می‌خواهد، حتی بهشت هم نمی‌خواهد و می‌‌گوید خدایا دنبال رضایت تو هستم، ابراهیم(ع) چنین بود، این همان چیزی است که به آن عشق می‌گوییم که شخص فقط خواسته معشوق را می‌بیند، حالا اینکه خدا به او بهشت می‌دهد یا نمی‌دهد، برایش مهم نیست.

حجت‌الاسلام ترخان تاکید کرد: حضرت امیر(ع) فرمود: «إن قوما عبدوالله رغبه فتلك عباده التجار وإن قوما عبدوالله رهبه فتلك عباده العبيد و إن قوما عبدوالله شكرا فتلك عباده الاحرار؛ همانا گروهي خدا را به انگيزه پاداش مي پرستند، اين عبادت تجار است و گروهي او را از ترس مي پرستند، اين عبادت بردگان است و گروهي او را از روي سپاسگزاري مي پرستند و اين پرستش آزادگان است». هچنین حضرت(ع) می فرماید: «من تو را به‌خاطر بيم از كيفرت و يا به خاطر طمع در بهشت عبادت و پرستش نكرده ام؛ من تو را بدان جهت پرستش کردم که شایسته پرستش یافتم».

وی ادامه داد: حرکتی که حضرت ابراهیم(ع) در  مورد قربانی کردن اسماعیل انجام داد، به شکل تام و تمامی درس برای زندگی است و تاکید بر حذف خودمحوری از سبک زندگی دارد. البته چون ابراهیم(ع) حتی خواسته های مشروع خود را لحاظ می کند و از همه چیز به خاطر روش عشق ورزی و عقل قدسی می گذرد و این درسی است که در سبک زندگی از اعمال حج و به ویژه عید قربان می توانیم بگیریم.

عضو هیات علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی افزود: محی الدین ابن عربی مسائل را در ارتباط با «عقل» و «نفس» می بیند، از این جهت در ذیل آیه «قالَ یا بُنَیَّ إِنِّی أَرى‌ فِی الْمَنامِ أَنِّی أَذْبَحُکَ ...» می گوید: : «اذ قال ابراهیم العقل لاسماعیل النفس». این تفسیر کسی است که انسان را با حدود قرآنی می‌شناسد. وی مسئله را در «انسان» می بیند و این دیدگاه صحیحی است؛ یعنی وقتی ابراهیم(ع) مطرح می شود، در واقع همه انسان ها مطرح می شوند و ابراهیم(ع)، مظهر عقل و فطرت انسانی است.

حجت الاسلام ترخان اظهار کرد: ابن عربی در آیه «إذ قال ابراهیم» تفسیر می‌کند به: «اذ قال ابراهیم العقل لاسماعیل النفس». آیه، دربارۀ آنچه ابراهیم کرده است صحبت می‌کند اما ابن عربی این‌گونه معنی می‌کند که: ابراهیمِ عقل به اسماعیلِ نفس گفت: من تو را ذبح می‌کنم. اسماعیل گفت: پدر، انجام بده آنچه به آن مأموری، من را از صابران خواهی یافت.

این پژوهشگر اضافه کرد: لطافت کار محی‌الدین اینجاست که می‌گوید مردم فکر می‌کنند که ابراهیم(ع) فرزند خودش را سَر می‌بُرد و می‌دانید که خدای تعالی قبل از اینکه فرزند را ذبح کند، به او گفت: ابراهیم، مأموریتت را انجام دادی و از ذبح اسماعیل معاف شدی؛ ابن عربی می‌گوید: ذبح صورت گرفت اما شما نفهمیدید؛ چون در آیه می‌گوید: «وَنَادَیْنَاهُ أَنْ یَا إِبْرَاهِیمُ قَدْ صَدَّقْتَ الرُّؤْیَا؛ ما ندا کردیم به ابراهیم، ابراهیم آن رؤیا و مأموریت را تصدیق کرد و انجام شد».

وی ادامه داد: در واقع ابراهیم(ع) در خواب دیده بود که فرزندش را ذبح می‌کند، درصورتی ‌که دستور یافت کار را متوقف کند و اگر کار متوقف شده باشد، ذبحی صورت نگرفته است [و رؤیای او هم تصدیق نشده]. محی‌الدین می‌گوید: ذبحی صورت گرفت و شما نفهمیدید! آن چیزی که بنا بود ذبح شود، ذبح شد و آن تعلقاتش بوده است. قرار نبود که خون اسماعیل ریخته شود؛ بلکه بنا بود ابراهیم(ع) آزاد شود.

حجت الاسلام ترخان خاطرنشان کرد: هدف این بود که ابراهیم با اطاعتی که از فرمان الهی می‌کند، از تمام علاقه‌ها و تعلقات خود که در اسماعیل تبلور پیدا کرده بود، آزاد شود. قرآن درست می‌گوید که فرمود: «...قَدْ صَدَّقْتَ الرُّؤْیَا». ذبح انجام شد. ذبح این بود که ابراهیم(ع) تعلقات خود را ذبح کند و کرد. وقتی ابراهیم کارد را بر گلوی اسماعیل می‌کشد، کارد را بر تمام روابط خود با اسماعیل می‌کشد؛ کارد را بر تعلقات خود می‌کشد.