خبرگزاری شبستان، گروه اندیشه: «معنای زندگی» در بیستمین و بیست و یکمین برنامه سری جدید خود، یکشنبه و دوشنبه ۵ و ۶ خرداد، با اجرا و کارشناسی «سید محمد تقی موحد ابطحی» میزبان حجت الاسلام «مهراب صادق نیا» جامعه شناس فرهنگ، عضو هیئت علمی دانشگاه ادیان و مذاهب بود تا به موضوع «مرگ و معنای زندگی» بپردازند.
انسان، تنها موجود مرگ آگاه
حجت الاسلام صادق نیا در ابتدا توضیحاتی درباره ی مرگ اندیشی داد و گفت: شواهدی در دست است که از نیمه دوم قرن بیستم به بعد مرگ اندیشی افزایش یافته است و به قول مرگ پژوهان جامعه انسانی با مرگ آشتی کرده است. مثلا امروزه ما شاهد تاسیس موسسات گوناگونی هستیم که درباره مواجهه با مرگ آموزش می دهند. انسان تنها موجودی است که به مرگ خود آگاه است. مرگ اندیشی خودش را در آثاری که از ما بر جای می ماند، نشان می دهد. شاید مرگ اندیشی پیشینه ای بیشتر از زندگی اندیشی دارد زیرا انسانها پیش از زندگی دسته جمعی قبرستان را اختراع کردند و یا نشانی از مرگ در نخسین آثار باقی مانده از انسانها هست، مانند کتاب مردگان که نخستین کتاب باقی مانده در تاریخ بشر است.
وی افزود: در جامعه ما نیز با اینکه تأخری نسبت به جوامع دیگر در زمینه ی آشتی با مرگ وجود دارد اما شواهد حاکی از آن است که مردم نسبت به گذشته به مرگ اندیشی نزدیک تر شده اند.
نخستین کار انسان مدرن، در خدمت گرفتن مرگ اندیشی برای زیستن است
حجت الاسلام صادق نیا در رابطه با دلایل آشتی دنیای مدرن با مرگ گفت: اولین مولفه، پذیرش هراس از مرگ است، تمام تلاش دنیای مدرن بر این است که انسان شیدای زیستن و جاودانگی را بدون انکار مرگ، از آن فراری دهد و بدون اینکه هراس از مرگ را بد بداند مردن را به تأخیر بیاندازد. مولفه دوم اعتماد به نفسی است که انسان مدرن در رویارویی با چالش هایش پیدا کرده است و دیگر کمتر به متوسل شدن به اسطوره ها و جادو روی می آورد. مولفه دیگر باز نشر سریع تجربیات انسان ها از جامعه ای به جامعه ی دیگر است. بر اساس این مولفه ها انسان مدرن مرگ اندیشی خود را سمت و سو می دهد. نخستین کار انسان مدرن، در خدمت گرفتن مرگ اندیشی برای زیستن است. وضع قواعد بهداشتی برای افزایش طول عمر، برخواسته از همین مرگ اندیشی است.
وی تفاوت مرگ اندیشی مدرن و مذهبی را اینطور توضیح داد: دنیای مدرن سخنی درباره ی زندگی بعد از مرگ نمی گوید و این تفاوت بین مرگ اندیشی مدرن و مرگ اندیشی مذهبی است. مذهب به مرگ در قالب جهان پس از مرگ می اندیشد ولی دنیای مدرن به مرگ به مثابه یک پدیده و رخداد و پیامدهایش می اندیشد بدون اینکه به جهان پس از مرگ فکر کند. اما هیچ کدام از اینها به جهان پس از مرگ برای خود متوفی نمی اندیشند و این خصلت مرگ اندیشی مدرن است. در جهان امروز مرگ نتیجه ی ناتوانی تجربی انسان در دور کردن ضعف و بیماری است.
این پژوهشگر ادامه داد: ما دست کم می توانیم 3 معنا برای مرگ تعریف کنیم. یکی تعریف فیزیولوژیک مرگ است که احتمالا عینی ترین معنای مرگ است که در همین هم اختلاف نظر وجود دارد. قبلا مرگ فیزیولوژیک را به افت فشار خون معنا می کردند ولی امروزه به از بین رفتن پیام های مغزی معنا می کنند که به تعبیری مرگ مغزی نامیده می شود. حوزه دوم مسائل فلسفی و علوم تجربی است که آنجا هم تعریف واحدی از مرگ نداریم. مثلا در جامعه شناسی، مرگ از بین رفتن شبکه ی روابط آدمی در جامعه است و اگر کسی آلزایمر بگیرد می گویند مرده است. در مرگ غیر فیزیولوژیک که از نیمه ی دوم قرن بیستم شروع می شود، به مرگ توجهی فرهنگی شده است. این تفاوت های فرهنگی هستند که در مرگ نقش بازی می کنند و آنگاه این تفاوت معنا در مرگ، تفاوت معنا در زندگی را ایجاد می کند. یعنی کارکرد مرگ برای یک مسلمان و یک بودایی متفاوت است. معنای فرهنگی یک معنای برساختی برای مرگ است. به بیان ساده تر معنای مرگ خودش را در نمایش هایی که برای مردن انجام می شوند پیدا می کند مانند مراسم هایی که برای متوفی ترتیب داده می شود.
حجت الاسلام صادق نیا درباره معنای مرگ گفت: تلاش انسان برای فهمیدن راز مرگ در طول تاریخ وجود داشته اما هیچ گاه موفق نبوده است. آن چیزی که به مرگ معنا می دهد، خرده فلسفه ها، اسطوره ها، باورداشت های برگرفته از جامعه و البته مذهب است. اینها مولفه هایی هستند که مرگ را برای انسان معنا کرده اند و به طبع آن زندگی امروزینش را نیز معنا داده اند.
مرگ، خاتمه در جهان بودن
وی در ادامه به تبیین مرگ از نگاه های فلسفی پرداخت: شاید غنی ترین ادبیات موجود درباره ی مرگ ادبیات فلسفی است. البته این بدان معنا نیست که این ادبیات رویه ی واحدی دارد و همه فیلسوفان یک جور فکر کرده اند. مهمترین دیدگاه ها درباره مرگ را به گمانم در اندیشه شوپنهاور و هایدگر می توان یافت. هایدگر مرگ را با دو مفهوم اصالت و زمان پیوند می دهد و می گوید مرگ خاتمه ی در جهان بودگی است. هایدگر از دو زندگی اصیل و غیر اصیل سخن می گوید. زندگی اصیل دارای دو ویژگی استقلال و تمرکز است. استقلال عبارت است از خود رایی و یا خود کامگی که مراد از آن رهایی از میان مایگی است. میان مایگی یعنی تن دادن به هنجارهایی که جامعه برای ما تعریف می کند. مرگ اندیشی زندگی ما را اصیل می کند زیرا ما را نسبت به خواسته ی خودمان، خود رأی تر و متمرکز تر می کند.
مرگ پلی است بین دو زندگی
وی با اشاره به اینکه نگاه های فلسفی به مرگ مشکلاتی از قبیل افراط در ستایش مرگ را دارا هستند گفت: به جز تعریفی که دین از مرگ و وجود آدمی دارد هیچ چیز دیگری امکان پر کردن این خلاء را ندارد. تمام دیدگاه های دینی به این ختم می شوند که زندگی ای پس از این زندگی وجود دارد و مرگ پلی است بین دو زندگی.
حجت الاسلام صادق نیا نوع نگاه ادیان ابراهیمی به مرگ را اینطور توصیف کرد: معنایی که مرگ به زندگی ما می دهد رابطه ی مستقیمی با معنای خودِ مرگ دارد. در مسیحیت مرگ مهمان ناخوانده جهان هستی است و با مفاهیمی مانند گناه نخستین در ارتباط است. از نگاه مسیحیت و یهودیان سنتی، مرگ نتیجه ی گناه نخستین است. یعنی خدا انسان را موجودی ابدی آفریده بود اما بعد از گناه نخستین انسان هبوط کرد و نتیجه اش مردن شد. در نگاه مسیحیت مرگ نوعی عقوبت برای انسان های بی ایمان نیز هست. اما در نگاه اسلام مرگ، عقوبت نیست و از ابتدا در نقشه ی الهی بوده است و این سبب می شود جامعه اسلامی نوعی برداشت اخلاقی از مرگ داشته باشد.
مرگ، آغاز ماجرایی دیگر
وی در ادامه به تعریف معنای مرگ در ادبیات اسلامی پرداخت: اسلام مرگ را امری وجودی می داند و نه عدمی. نکته ی دومی که قرآن بسیار بر آن تاکید دارد ضرورت و حتمیت مرگ است. بنابراین تلاش برای فرار از آن بیهوده است. نکته بعدی این است که در ادبیات قرآنی مرگ پایان ماجرا نیست بلکه آغاز یک ماجرای دیگری است. نکته ی دیگر نزدیک بودن مرگ از نگاه قرآن است و آخرین نکته پیوند اخلاقی است که قرآن کریم بین زندگی پیشا مرگ و پسا مرگ تعریف می کند و این همان چیزی است که مرگ را در ادبیات اسلامی اخلاقی تر می کند.
حجت الاسلام صادق نیا در پاسخ به این سوال که آیا این نوع نگاه به مرگ مانع از توسعه ی امر دنیوی نمی شود گفت: وقتی به آموزه های مذهبی نگاه می کنیم می بینیم که ما را به ساختن و آباد کردن جهان خودمان دعوت کرده اند. آن چیزی که مذمت می شود، فریفته شدن به این دنیا و ندیدن جهان آخرت است.
حجت الاسلام صادق نیا در انتها ضمن اظهار تأسف از اینکه فیلسوفان ما در رابطه با مرگ مطالعاتی ندارند، به بیان توصیه هایی برای جامعه پرداخت : ما باید از هراس از مرگ که در جوامع اسلامی وجود دارد عبور کنیم نه اینکه انکارش کنیم. نخست باید قبول کنیم و بپذیریم انسان از مرگ می هراسد و مرگ را دوست ندارد و بعد از آن باید آموزش های لازم درباره مرگ داده شود و صریح تر از آن سخن گفته شود. مشکلات پدید آمده و بیان شده، به فهم و دانش ما از مرگ بر می گرددکه این دانش هم بیشتر برگرفته شده از نمایش های خوفناک پیرامون مرگ است و کمتر به ریشه ها و خواستگاه های مذهبی و فلسفی توجه شده است. اگر جامعه بیاموزد که مرگ پایان زندگی انسان ها نیست همانگونه که قرآن این آموزش را می دهد، این فهم و بینش از مرگ زندگی ما را از چیزی که هست، بسیار معنادارتر خواهد کرد. جامعه نیاز دارد از لحاظ فلسفی بیشتر مرگ را بشناسد که متاسفانه فیلسوفان ما دانش و مطالعه دقیق و چندانی از مرگ ندارند و تمرکزی از لحاظ وجوه شناختی از مرگ ندارند. این فهم از مرگ است که زندگی ما را معنا دار تر خواهد کرد.
برنامه «معنای زندگی» به تهیه کنندگی محسن کرمی، محصولی از گروه فرهنگ و اندیشه شبکه 4 سیما است که در ماه رمضان هر روز ساعت 19 راهی آنتن این شبکه می شود.
نظر شما