خبرگزاری شبستان، گروه اندیشه: ششمین برنامه «ضیافت» به موضوع «قرآن و اندیشه های حقوقی در جهان اسلام» اختصاص داشت که با اجرا و سردبیری «مالک شجاعی»، عضو هیات علمی پژوهشکده علوم انسانی و مطالعات فرهنگی و با حضور «محمود حکمت نیا» استاد پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی دوشنبه شب ۲۳ اردیبهشت ماه از شبکه چهار سیما روی آنتن رفت.
«محمود حکمت نیا» درباره نسبت بین قرآن و مسایل معرفتی، اخلاقی و حقوقی که به مناسبات انسانی بر می گردد، گفت: وضعیت انسان معاصر و مسئله او چیست و اینکه چگونه باید مسایل او را از منابع معرفتی خودمان پاسخ دهیم، مسئله های مهمی برای ما هستند. قرآن اولین و مهمترین منبع معرفتی حوزه حقوق اسلامی محسوب می شود. در فلسفه این که به مسائل انسان از چه منظری می خواهیم ورود کنیم مهم است و جایگاه قرآن نیز در این راستا مهم است. البته این نکته هم در مورد تمدن ما وجود دارد که هرگاه مسئله ای حل می شود ما با مراجعه به گذشته می گوییم که این راه حل را در1400 سال پیش هم داشته ایم که باید این عارضه آسیب شناسی شود.
معاون پژوهشی و عضو هیأت علمی گروه فقه و حقوق پژوهشکده نظام های اسلامی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی «قرآن» را کتاب ختم نبوت و جمع بندی تمام معارف الهی توسط انبیا پیشین ارایه شده دانست و افزود: قرآن جمع بندی گذشته و آغازی برای آینده است؛ اما در 1400 سال پیش منبع وحیانی به پایان رسید و توانمندی انسانی آغاز شد. دستگاه معرفت و پیوند با وحی و نه تفسیر وحی به پایان می رسد چرا که ختم نبوت است. پس قرآن دستگاه معرفتی را نمایان می‌کند که همه انبیاء گذشته درآن جمعند؛ این دستگاه معرفتی دید وسیعی در ابعاد مختلف تجربی، مفاهیم عقلی و حکمت عملی ایجاد می کند که در تفاسیر علمای بزرگی چون علامه طباطبایی به وضوح بیان می شود که چطور دانش بشری در هر سه زمینه تکمیل می شود و بسط پیدا می کند.
این استاد دانشگاه با اشاره به حکمت های انسانی در طول تاریخ بشریت و انبیای الهی گفت: وقتی می گوییم قرآن تجربه بشر را یکجا عرضه می کند و حوادثی را گزارش می دهد که هیچوقت تکذیب نمی شود، این در سطح معرفت تجربی است و هنوز به مراحل معرفت دیگر نرسیدیم. با نگاهی به تاریخ و قرآن، متوجه می شویم که معرفت در درجه اعلا در جامعه ای عرضه می شود که مصداق آن جامعه نبوده است و این موضوع در زیارت وارث دیده می شود؛ معرفت ارثی بشر در این زیارت نامه جمع می شود و سیر حرکت انبیا یکجا عرضه می شود و این برای انسانی اتفاق می افتد که توانمندی و ظرفیت آن را دارد.
وی در توضیح اینکه چرا قرآن برای چنین جامعه ای نازل شده است، بیان کرد: هر چه قیود مخاطب کمتر شود، دامنه شئونش بیشتر می شود و اگر قرآن برای تمدنی خاص می آمد، قاعدتاً ممکن بود محدودتر شود. وقتی قرآن برای این جامعه بدون معرفت و اخلاق نازل می شود، دامنه فهم برای انسان ها بیشتر می شود. در قرآن، گفتگو و ظرافت های خاصی درباره انسان و زندگی او را مطرح می شود که در هیچ دانش بشری یافت نمی شود.
حکمت نیا در ادامه به هوش مصنوعی که ساخته دست بشر است اشاره کرد و با طرح سوالاتی درباره آن، گفت: آیا این نوع هوش می تواند در سطح انسانی رشد کند و سوال اینجاست دستگاه اخلاقی را می توان به دستگاهی مکانیکی تبدیل کرد؟ در اینجا عنصر مسئولیت و امانتداری صرفنظر از موضوع امانت تعیین کننده است. به نظر شما عنصر مسئولیت پذیری انسانی اساساً از کجا می آید؟ درست مثل زمانی که یک پرونده حقوقی توسط قانونگذار تمام می شود و در ادامه باید خاستگاه آن را به لحاظ وجودی بررسی کند.
وی در ادامه بحث به دستگاه معرفتی که قرآن عرضه می کند و عناصر وجودی یک جامعه را بر می شمرد، اشاره کرد و توضیح داد: قرآن دارای یک دستگاه معرفتی است که افق دید انسان را توسعه می دهد که هم فهم بشری و هم توسعه در جهت فلسفه حقوقی انسانی را شامل می شود. برای مثال، چند آیه ابتدایی سوره «الرحمن» که با آن به صورت مناسکی برخورد می شود، به اصول بنیادی اشاره دارد که ما به سادگی از آن می گذری و انسان ها عموماً از این دستگاه معرفتی برخوردار نیستند.
این پژوهشگر در ادامه این بحث به مباحث تمدنی اشاره و اظهار کرد: بحث تمدن ها و رابطه آنها پرچالش است و تحولات تمدن ها و نسبت تمدن ها در این حوزه مدنظر است. نظریه ای در این خصوص برایم جالب توجه بود که قصد دارم آن را در این برنامه نیز بیان کنم و آن نظریه بررسی تمدن ها از منظر احساس است که تمدن ها را بر اساس احساس طبقه بندی می‌کند، برای مثال تمدن هندوستان را مبتنی بر امید می داند. تمدن اسلام و جهان عرب را مبتنی بر حقارت می داند. در توضیح ویژگی های این حس حقارت تمدنی در دوره معاصر ما این است که «کار از کار گذشته است» و «ما دیگر نمی توانیم» که برای ما فرهنگ سازی می کند.
این استاد دانشگاه با انتقاد از کمبود منابع و خط فکری تولیدی داخلی بیان کرد: بر همین اساس حقوق ما عاریه‌ای و ترجمه‌ای است و از این موضوع خیلی نارحت هستم. به همین دلیل است وقتی قرار است رساله دکتری را راهنمایی کنم به خط فکری آن نگاه می کنم و گاهی تاسف می خورم که نمی توانیم تولید داشته باشیم چون برای پاسخ به سوالات و ابهامات انسانی باید خط فکری خودمان را داشته باشیم.
وی خاطرنشان کرد: اساساً وضعیت انسان معاصر پیچیده است و این پیچیدگی را نمی توان در این زمان کم پرداخت، اما معتقدم باید به فلسفه حقوقی رجوع شود. فکر می کنم یکی از مشکلات اساسی ما در حوزه دانش این است که از مفاهیم پایه، سریع گذر کردیم و تامل نکردیم و همه آنها را مسلم در نظر گرفتیم.
حکمت نیا به بحث آزادی بیان و آزاداندیشی اشاره کرد و گفت: همیشه برای من سوال بود که آزاداندیشی و آزادی بیان در کجای قانون اساسی جای دارد و وقتی به دنبال پاسخ این سوال بودم متوجه شدم که آزادی بیان یکی از وظایف رادیو و تلویزیون است.
وی در توضیح واژه «بیان» نیز گفت: وقتی به مفاهیم پایه قرآن ورود کردم به بیان رسیدم که ابزاری برای انتقال پیام و بنیاد تمدن ساز انسانی است و خداوند نعمت ارتباط برقرار کردن را صرفنظر از هر محتوایی را به انسان اعطا کرده است. وقتی به نظرات مفسرین درباره «بیان» می رسیم متوجه اختلاف نظراتی می شویم که یکی از مهمترین این بحث ها این است که بیان را «اظهار ما فی ضمیر انسان» می‌دانند.
معاون پژوهشی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی به مطالعات شخصی خودش در موضوع «بیان» اشاره کرد و توضیح داد: در سوره لقمان، سفارش های لقمان به فرزندش نوشته شده است که یکی از این سفارش‌ها، مدنظر من است؛ بلند نکردن صوت یا بلند حرف نزدن یکی از این سفارش ها است که در آن، شنونده معیار اصلی قرار می گیرد، چیزی که با «بیان» متفاوت است چون در بیان، گوینده معیار اصلی قرار می گیرد و بنابراین حکم شان نیز متفاوت است. بنابراین شنونده مهم است و دلالت های حقوقی مهمی را در بر می گیرد و حق آزادی بیان برای گوینده اینجا معنا پیدا می کند.
وی تاکید کرد: این موضوع، آزادی دسترسی به اطلاعات و آزادی بیان را در جامعه امروز روایت می کند که دو مقوله جدا هستند. خداوند در زمان پیامبر(ص) به سه قشر منافقین، کسانی که در قلبشان مرض هست و کسانی که نشر اکاذیب می کردند هشداری شدید می دهد و می گوید: اگر دست برندارید به شدت با شما برخورد خواهد شد. خداوند این مواجهه کیفری با نشر اکاذیب که امنیت روانی جامعه را مختل می کند را به عنوان سنت پیشینیان و سنت الله معرفی می کند. و آنرا جریان ساده ای نمی داند.
«ضیافت» محصول گروه فرهنگ و اندیشه شبکه چهار سیما است که در ماه مبارک رمضان،هرشب ساعت 23 از شبکه دانایی و خردورزی پخش می شود.
نظر شما