به گزارش خبرنگار مسجد و کانون های مساجد خبرگزاری شبستان، «محمدعلی موظف رستمی»، نویسنده و محقق و پژوهشگر در عرصه مسجد در یادداشتی به بررسی آسیب شناسانه به کیفیت انتخاب امام جماعت پرداخته است که مشروح آن را در ادامه می خوانید:
نقش محوری و اصلی امام جماعت در مدیریت مسجد و نقش بی‌بدیل وی در رونق و فعال‌سازی کارکردهای متنوع و متکثر آن بر همگان واضح و مبرهن است، چنانکه این مهم نیز به صراحت در روایتی از سوی نبی مکرم اسلام (ص) بدان اشاره شده است:«أفضل الناس فى المسجد الإمام ثم الموذّن ثم من على يمين الإمام»؛ برترين افراد در مسجد امام است، بعد مؤذن و پس آن‌کسی كه بر سمت راست امام نماز مى گذارد (كنزل العمال، ج 7، ص 586).
با عنایت به نقش امام جماعت در مدیریت مسجد و مشخص شدن جایگاه واقعی و اثربخش امامان مساجد در تبیین دقیق معارف اسلامی و توأم با ضریب موفقیت بالا در مدیریت مسجد، شایسته است ساز و کارها و تمهیداتی را فراهم‌سازیم تا بتوانیم حداکثر بهره‌وری و استفادۀ بهینه را بدون کم‌وکاست از این افراد داشته باشیم. با یک بررسی آسیب شناسانه در این موضوع مهم و نیز کنکاش و واکاوی در چگونگی و کیفیت انتخاب امام مسجد مشخص می‌شود که در اغلب موارد به دلیل نداشتن مشارکت فعال اهالی مسجد و نمازگزاران در انتخاب امامان مساجد با چالش و مشکلاتی مواجه هستیم. باید در انتخاب امام مسجد به‌گونه‌ای عمل کنیم که ضمن رعایت شرایط و ویژگی‌های لازم مطرح‌شده در احکام شرعی و عرفی و نیز قوانین و مقررات حاکم بر جامعۀ اسلامی، هیچ‌گونه خلل یا خدشه‌ای در اصل انتصاب توسط مراکز ذی‌ربط به‌خصوص مراکز رسیدگی به امور مساجد وارد نشود؛ بنابراين می‌توان با اندکی برنامه‌ریزی و کار کارشناسی و اصولی، زمینه مشارکت فعالانه مردم را در این انتخاب (با رعایت سایر موارد و موازین قانونی و شرعی) فراهم ساخت.
اصل حضور مردم در مدیریت مشارکتی مسجد از همان آغاز شکل‌گیری آن توسط نبی مکرم اسلام (ص) بنیان‌گذاری شده و این روند در طول تاریخ مسجد تا به امروز نیز (هرچند با شدت و ضعف در مقاطع مختلف زمانی) مراعات شده است. اگر نگاهي به تاريخچه ساخت و نگهداري مساجد در طول تاريخ بیندازیم، درمی‌یابیم، عمدتاً خود مردم بودند كه با هدف كسب رضايت الهي و بدون هيچ انگيزۀ مادي بهترين ذوق‌های هنري و ابتكارات بديع را در مساجد به کار می‌بردند و در ساخت آنها چنان با دقت و ظرافت کار می‌کردند كه شايد براي منازل و خانه‌های شخصي خويش اين ميزان حساسيت را به كار نبرده‌اند. وجود مساجد تاريخي، باسابقۀ چندين قرن مؤيد اين ادعاست؛ چراکه پس از گذشت هزاران سال هنوز از استحكام بالايي برخوردار بوده و از نظر تزئينات و زيبايي و هنر بر تارك جهان هنر می‌درخشند؛ و در ادامه نيز بعد از بناي مسجد كليه هزينه‌هاي جاري، برنامه‌اي و نگهداشت فيزيكي آن را برعهده‌گرفته و به نحو احسن و به‌صورت مطلوب به انجام رساندند.
در حال حاضر انتصاب ائمه جماعات به شیوه‌های مختلف زیر صورت می‌گیرد:
- برخی مساجد که در هدایت معنوی و پشتیبانی از سوي برخی از مراجع هستند؛ امام این‌گونه مساجد از طریق دفاتر مراجع معرفی و منصوب می‌شوند؛
- تعدادی دیگر از مساجد هستند که در وقف و تولیت اشخاص و خانواده‌های خاصی‌اند و از زمان‌های گذشته تاکنون نیز توسط وراث آنها اداره و پشتیبانی می‌شوند. معمولاً امام جماعت مسجد نیز توسط آنها انتخاب و مشغول به فعالیت می‌شود. این‌گونه مساجد توسط عموم مردم ساخته نمی‌شود، بلكه معمولاً يك فرد خيّر از طريق وقفِ زمين و با دارايي خويش آن را می‌سازد و خودش به‌عنوان متولي، يا فردي از طرف وي اداره آن مسجد را بر عهده می‌گیرد و بعدها نيز به فردي كه از سوي ايشان تعيين می‌شود، اداره و مديريت مي‌شود. عموماً ادارۀ این‌گونه مساجد توسط افراد يا خانواده‌ای خاص هست. هرگاه مسجد داراي موقوفاتي باشد و واقف براي آن متولي يا ناظری تعيين نمايد، تعيين او در اين زمينه كاملاً داراي اعتبار شرعي است؛ زيرا مفاد قاعده «الوقوف علي حسب ما يوقفها اهلها» (الکافی، ج 7، ص 37) بی‌هیچ اشكالي موقوفات مسجد را نيز همچون ديگر موارد وقف، شامل می‌شود (آيين مسجد، ج 3)؛
- مساجد تاریخی نیز تحت نظارت سازمان میراث فرهنگی قرار دارند. ائمه جماعات این‌گونه مساجد با نظر و هماهنگی این سازمان انتخاب می‌شوند؛
- برخی مساجد نیز هستند که در محدوده مالکیت و مدیریت برخی از نهادها و دستگاه‌های اجرایی نیروهای نظامی و انتظامی مراکز آموزشی و تجاری صنعتی و تولیدی و ... قرار دارند که به‌طور طبیعی انتخاب ائمه جماعات آنها نیز با هماهنگی آن مراکز صورت می‌گیرد؛
- دسته آخر مساجد عمومی هستند. در کنار مساجد ذکرشده در بالا، تعدادی از مساجد در کشور وجود دارند که به مساجد عمومی و محلی معروف بوده و این‌گونه از مساجد ازنظر کمی، اکثریت‌قریب‌به‌اتفاق از مساجد را در گستره کشور تشکیل می‌دهند و آنها نیز از سوی مردم و در قالب هیئت‌امنا مدیریت می‌شوند؛ که محور بحث این جستار حول این مساجد می‌چرخد. اين مساجد توسط مردم ساخته مي‌شوند و كليه مراحل ساخت و نگهداري آن با نظارت و مديريت مردم انجام مي‌گيرد. این‌گونه مساجد يا ممكن است داراي موقوفات خاص خودشان باشند كه از درآمد حاصل از آن براي ساخت و نگهداري مساجد استفاده می‌شود يا ممكن است بدون موقوفه بوده و از طريق کمک‌های مردمي ساخته شوند؛
هدف از طرح اين موضوع، كنكاش در خصوص این گروه از مساجد است که توسط مردم پشتیبانی و حمایت می‌شوند. هرچند مساجدی که بیشتر در نقاط شهری بوده و تحت نظارت و سازمان‌دهی مراکزی؛ همچون مراکز رسیدگی به امور مساجد، سازمان اوقاف، سازمان تبلیغات و دیگر نهادهای مسئول قرار دارند، ولي مساجد روستایی به‌طور غالب کمتر تحت نظارت این نهادها بوده و انتخاب ائمه جماعات را خود اهالی روستا و هیئت‌امنای مسجد از میان طلاب و روحانی محل که در حوزه‌های علمیه مشغول به تحصیل بوده و آشنایی و ارتباط نسبی و سببی با اهالی روستا دارند انتخاب می‌شوند.
بنا بر این هدف اصلی ارائه این پیشنهاد موارد زیر هست:
- برای مساجدی است که در شهرها، بخش‌ها و مراکز شهرستان‌ها و استان‌ها قرار داشته و غالباً از مخاطبان نسبتاً مناسبی برخوردار هستند؛
- ایجاد روند برنامه‌ریزی‌شده در افزایش مدیریت مشارکتي هیئت‌امنا و نمازگزاران که ماحصل نتیجۀ این عمل، اظهار رضایت نمازگزاران از انتخاب امام مسجد و درنهایت افزایش مخاطبان مسجد خواهد بود؛ چراکه از دیدگاه اسلام، مشارکت موجب بهره گرفتن از توانمندي دیگران می‌شود. همچنین روحیه اعتماد و خودباوري را تقویت می‌کند و نشاط و آرامش درونی را افزایش می‌دهد. مشارکت یک مفهوم بنیادي در بررسی انگیزش است. مشارکت، حرکتی آگاهانه، فعال، آزاد و با مسئولیت است. این حرکت به‌گونه‌ای است که شهروندان احساس می‌کنند متعلق به جامعه‌اند و حقیقتاً گردانندگان اصلی خودشان هستند.
توضيح:
روندي كه در حال حاضر در انتخاب ائمه جماعات مساجد به‌ویژه در تهران و برخي ديگر از استان‌های بزرگ در حال انجام است بدین گونه است كه باید درخواستي از سوي هیئت‌امنا مساجد به مراكز رسيدگي به امور مساجد ارسال شود. اين مراكز در ابتدا نظر هیئت‌امنا را مبني بر اينكه آيا كسي را براي امام جماعت مدنظر دارند، جویا می‌شوند. اگر روحاني معرفی‌شده از سوي هیئت‌امنا داراي شرايط مصرّح در آيين‌نامه مركز رسيدگي به امور مساجد باشد او را مي‌پذيرند. باوجوداین، گسترۀ انتخاب همچنان محدود و معدود باقي مي‌ماند. اگر ما بتوانيم روندي نو و سازوكاري تازه تعريف كنيم و دامنۀ انتخاب را وسيع‌تر ببينيم به‌طورقطع ائمه جماعاتي با مشارکت مراکز رسيدگي به امور مساجد و هیئت‌امنای مساجد انتخاب خواهند شد که از شرايط، مزايا و ويژگي‌هاي بهتري برخوردار خواهند بود و ضريب موفقيت آنها در سايه تعامل و همكاري دوسويه ایجادشده (بين مراكز و هیئت‌امنا) خيلي بيشتر خواهد شد و شاهد مسجدي فعال و موفق خواهيم بود و در اين صورت است که هیئت‌امنا در موضوع انتخاب ائمه جماعات کاملاً دخالت داشته و نسبت به ايشان بیشتر مسئولیت‌پذیر خواهند بود؛ چون بخشي از مسئوليت انتخاب و مشاركت در معرفي شخص امام جماعت را متقبل مي‌شوند. با اين روند به‌طورقطع در آينده همكاري و تعامل بيشتري را با ايشان خواهند داشت؛ به‌گونه‌ای كه با تشریک‌مساعی و كمك فعالانه و داوطلبانه مانع بروز مشكل در ادارۀ مسجد خواهند شد و بسترهاي لازم جهت موفقيت امام جماعت را نيز فراهم خواهند ساخت.
پيشنهاد:
شايسته است باهدف زمينه‌سازي جهت افزايش مشاركت هیئت‌امنا در انتخاب ائمه جماعات و (نهايتاً مديريت بهينه مساجد) مراكز رسيدگي به امور مساجد سازوکاری را فراهم سازند تا اين روند شكل عملياتي و اجرايي به خود گيرد كه در همين ارتباط مراحل ذيل پيشنهاد مي‌شود:
بستري در شبكۀ اینترنتی يا فضاي مجازي از طريق طراحي و برنامه‌ریزی براي ساخت و راه‌اندازی سايت فراهم شود تا ائمه جماعات آمادۀ استقرار در آن معرفي شوند. لازم به ذكر است كه در صورت نبود امكانات طراحي سایت يا به دلايل ملاحظات حفاظتي و بنا به هر دليل دیگر، امكان معرفي از طريق سامانه شبكه اينترنتي فراهم نباشد، فضايي به‌صورت فيزيكي تعیين شود و پرونده‌هایی از روحانيان آمادۀ پذيرش مسئوليت امام جماعت در آن نگهداري شود تا به هیئت‌امنای درخواست‌کننده ارائه و معرفي شوند؛
در اين فضا كليه روحانياني كه آمادگي و شرايط لازم را براي پذيرش مسئوليت امام جماعت مسجد دارند به‌طور كامل معرفي شوند؛شناسنامۀ كاملي از اطلاعات روحاني داوطلب براي امامت جماعت مسجد؛ مانند اطلاعات عمومي و اختصاصي تدوين و درج شود به‌ویژه اطلاعاتي همچون
الف. مدرك دانشگاهي و سطح حوزوي؛
ب. ميزان توانايي علمي؛
ج . توانايي در فن خطابه و وعظ؛
د . ميزان تسلط به زبان‌های خارجي؛
هـ . كار در رشته‌هاي ورزشي؛
و . نوع زبان مادري؛
ز . آدرس محل سكونت؛
ح . ميزان تجربۀ تبليغاتي؛
ط . مدت‌زمان مسئولیت امام جماعت در ديگر مساجد؛
ی . نوع تخصص حوزوي؛
ک . ديگر تخصص‌های فني و حرفه‌اي؛
ل . آشنايي به شبكۀ اینترنت و فضاي مجازي؛
م . سابقۀ تدريس در مدارس، دانشگاه و حوزه‌های علميه؛
ن . میزان تسلط به ديگر زبان‌ها و لهجه‌هاي كشور (كردي، لري، آذري، بلوچ، مازني، گيلكي و ...)؛
س . طلبۀ سادات يا شيخ؛
ع . مستأجر يا مالك؛
ف . برخورداری از وسيله نقليه شخصی؛
ص . تعداد فرزندان؛
و اطلاعات ديگري كه در همين ارتباط موردنیاز هست.
هیئت‌امنای مساجدي كه درخواست امام جماعت مسجد را دارند با مراجعه به سايت (در صورت طراحي سايت موردنظر) و در غير اين صورت با حضور در مراكز رسيدگي به امور مساجد با ملاحظه و رؤيت پرونده‌هاي روحانيان آمادۀ پذيرش به‌عنوان امام جماعت مسجد و بامطالعۀ دقيق اطلاعات موجود درج‌شده در آن، دو سه نفر از روحانياني را كه با توجه به وضعيت مسجد شرايط لازم را دارند به ترتيب اولويت تعيین می‌کنند؛
در گام بعدي با هماهنگي كارشناسان مراكز رسيدگي به امور مساجد، جلساتي بين هیئت‌امنا و روحانيان منتخب برگزار مي‌شود و شرايط و خواسته‌های طرفين به‌صورت رودررو و چهره به چهره مطرح مي‌شود. در صورت توافق هر دو طرف و قبول شرايط طرفين، روحاني اولويت اول انتخاب، در غير اين صورت با روحاني اولويت بعدي گفت‌وگو صورت مي‌گيرد؛
بعد از توافق طرفين به‌صورت موقت - حداكثر یک‌ماهه- امام جماعت شروع به اقامۀ نماز جماعت و اجراي برنامه‌هاي تبليغي در مسجد موردنظر می‌کند. درصورتی‌که برنامه‌ها طبق روال پیش‌بینی‌شده تأييد و صحت توافقات انجام‌شده قبلي باشد احكام طولانی‌مدت با تأييد هیئت‌امنا براي ايشان صادر مي‌شود.
مزاياي اجرايي شدن پيشنهاد:
يكي از محسنات و مزاياي این‌گونه انتخاب، مشاركت فعالانه و حضور رسمي هیئت‌امنا در تعيين امام جماعت خواهد بود كه در سايۀ اين مشاركت شاهد همكاري و تعامل بیش‌ازپیش با ايشان در محيط مسجد خواهيم بود. در اين شيوه هم جايگاه مركز رسيدگي به امور مساجد حفظ خواهد شد (در راستاي وظايف قانوني خويش ائمه جماعات حائز شرايط را معرفي خواهد كرد) و هم برای هیئت‌امنا شأن و شخصيت قائل خواهيم شد و هم منزلت امام جماعت حفظ خواهد شد و نظرات و خواسته‌هایی را كه از هیئت‌امنا در ذهن دارد به‌صورت شفاف و روشن بیان خواهد نمود و به‌عنوان مطالبۀ جدي خود، براي انجام احسن امور در نظر گرفته‌شده همواره در طول خدمت تبليغي در مسجد، مدنظرِ هیئت‌امنا قرار خواهد گرفت و در صورت بی‌توجهی - خدای‌نکرده- در آينده با تذكر توافقات به‌عمل‌آمده در سريع‌ترين زمان موارد رفع خواهد شد؛
برخورداري از حداكثر رضايتمندي طرفين در انجام احسن امور مربوط به مسجد. با توجه به اينكه اين ميزان رضايتمندي رابطۀ مستقيم با موفقيت مسجد دارد هر چه قدر ميزان رضايتمندي افزايش يابد موفقيت مسجد افزایش‌یافته و بالعكس؛
چون انتخاب امام جماعت كه به‌عنوان مدير مسجد نیز محسوب مي‌شود از حداكثر مقبوليت توسط نمايندگان اهالي مسجد كه همانا هیئت‌امنا هستند برخوردار است؛ درنتیجه از كارايي بيشتري در حوزۀ وظيفۀ ذاتي خويش برخوردار خواهد بود؛
در این‌گونه مساجد شاهد كمترين اختلاف و تشتت در مديريت مسجد خواهيم بود؛ چون در صحبت‌هايي كه بين طرفين انجام‌گرفته و كليه دغدغه‌ها و مسائل قبلاً مطرح و حل‌شده است؛ و درنهایت به اتفاق‌نظر مرضی‌الطرفین رسيده‌اند؛ درنتيجه در انجام مديريت مسجد با چالش جدي در ادامه راه مواجه نخواهند شد؛
امام جماعت اين مساجد چون با شناخت كافي و وافي از وضعيت موجود، مشكلات و كمبودهاي احتمالي و امکانات سخت‌افزاری، نرم‌افزاری و منابع انساني اين مسئوليت خطير را پذيرفته است با عزمي راسخ‌تر و آگاهي و اطلاع لازم براي محدودیت‌ها و مشكلات برنامه‌ریزی خواهد كرد؛
شاهد انسجام، هماهنگي و وحدت رويه در اعمال مديريتي، مشاركتي و تعاملي در فضاي مسجد خواهيم بود؛
با توجه به اينكه در زمان انتخاب امام جماعت نوع تخصص و دانش و ظرفيت ايشان در نظر گرفته می‌شود؛ درنتیجه نگاه تخصصي در مديريت مسجد ایجادشده و از پتانسيل‌هاي موجود انساني و فيزيكي در مسجد به نحو مطلوب و بهينه استفاده خواهد شد.
منابع و مآخذ:
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، محقق، مصحح، غفاری، علی‌اکبر، آخوندی، محمد، ج 7، تهران: دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407 ق.
- متقی هندی، علا الدین علی بن حسام، كنزل العمال فی سنن الاقوال و الافعال، ج 1، بیروت: دار الکتب العلمیه، 1419 ق.
- مجله مسجد، شماره 69، نشر مركز رسيدگي به امور مساجد.
- موظف رستمی، محمدعلی، آيين مسجد، موظف رستمي، ج 3، تهران: انتشارات گویه، 1380.
نظر شما