خبرگزاری شبستان -گیلان، گرچه در ورودی، تابلوی «ولی عصر» دیده می‌شود، اما همه اهالی، این بنای دوره قاجار را بنام «مسجد آکُل» می‌شناسند. آکل در زبان گیلکی به معنای بلندی و تپه است. این نامگذاری پربیراه هم نیست. وقتی از جلگه بزرگ شهرستان شفت بسمت روستای کُمسار بزرگ می‌روید تا یکی از ارزشمندترین مساجد گیلان را ببینید، اهالی آدرس می‌دهند که از سمت پل آهنی به‌سمت تپه بلندی که مشرف به رودخانه است، بروید.
جلگه حاصل خیر کمسار، روزگاری مرکز حکومت خان‌های شفت بود، اگرچه اکنون کمتر شناخته شده است، اما روزگاری بخاطر استقرار کاظم خان و فرزندان و نوادگانش، بسیار آباد بود. دسترسی چندجانبه کمسار بزرگ به روستاهای اطراف، موقعیت ممتاز آن را دو چندان می‌کرد و تا یک سده پیش، آثاری از خانه‌های اعیانی خان‌های شفت در بلندای مشرف به رودخانه پابرجا بود.
برای رسیدن به کمسار، علاوه بر شهرستان شفت، می‌توان از راه‌های دسترسی فرعی زیادی به مقصد رسید. نزدیک‌ترین مقصد به کمسار از رشت، از جاده جیره و در امتداد جاده آقا سید شریف است.
در مسیر رودخانه بزرگ منطقه، نزدیک به پل آهنی، تابلوی راهنمای مسیر برای رسیدن به روستاهای «بیالوا، خطیبان، ونه سر و گیلده» دیده می‌شود. کمسار بعد از روستای گیلده است. گیلده روستایی است که رویش گل‌های محمدی آن در بهار همچوم کاشان، گردشگران زیادی را به خود جذب می‌کند. از گیلده تا کمسار بزرگ تنها پنج کیلومتر باقی است. پیش از رسیدن به کمسار کوچک، پل آهنی دیگری در مسیر رودخانه به سمت کمسار بزرگ می‌رود.
اگر در ساحل رودخانه بایستید، بر بلندای تپه‌ای که درختان آزادش را سربریده‌اند، بقایای چند بنای تاریخی دیده می‌شود که شاید محل اقامت خان‌های شفت بوده که «لوئی رابینو»، کنسول انگلیس در اویل قرن بیستم نیز در سفرنامه خود به آن اشاره کرده است. در منتهی الیه تپه، مسجد آکل با سقف سفال‌پوش آن پیداست. هرچند که به گفته اهالی بخشی از تالار تابستانی این مسجد تخریب شده، اما دیدن مسجدی که بیش از 300سال رطوبت گیلان را دوام آورده و رنج کلنگ نوسازی را به جان نخریده، خالی از لطف نیست.
مسجدی که به گفته پیران محل، سرپا ماندنش مدیون یحیی خان، است که یک بار مسجد را اصولی مرمت کرده است. اما اهالی ناراحتند از مرمت غیر اصولی سال‌های اخیر که با تولی‌گری روحانی مسجد، روی کتیبه‌های حاوی آیات قرآن را گچ کشیدند و تزیینات گل و بوته‌های محراب فرم تالار را نابود کردند.
کنسول انگلیس در رشت وقتی از کمسار دیدن می‌کرد، راجع به این مسجد نیز اشارات کوتاهی داشته است: « در آنجا دو مسجد و چند حمام خرابه و در حدود 200 خانه دارد.»( ص: 233)، آنگونه که لوئی رابینو گزارش داده،آن زمان مرکز حکومت شفت، کمسار بزرگ بود و محل اقامت خان منطقه نیز در کمسار بوده است. رابینو همچنین نوشته است که امرای شفت، تابع امیران فومن بوده‌اند. « امرای شفت از نظر استقلال گاهی بیتشر و گاهی کمتر از امرای فومن مستقل بودند.» و خان‌های شفت طبق نظر عده‌ای از مردم سبزوار، و طبق نظر عده‌ای دیگر از طایفه چگینی قزوین هستند.(ص:236)
طبق یادداشت های ضمیمه شده در کتاب رابینو، شجره نسب خان‌های شفت به فردی به نام «حاجی کاظم» می‌رسد و «یحیی خان» که نقش اساسی در مرمت مسجد داشته، با سه پشت به حاجی کاظم می‌رسد.
«نادر افشاریان» نیز در کتاب تاریخ شفت که سال 1388 منتشر کرده، درباره این مسجد اینگونه می نویسد:«قدمت این مسجد به گفته برخی از مطلعین کهنسال کمسار به بیش از ۳۰۰ سال می‌رسد که در گذشته دارای بخش تابستانی و زمستانی بود. قسمت تابستانی این مسجد حدود بیش از 50سال قبل تخریب و قسمت زمستانی آن هنوز پابرجاست و مراسم مذهبی در آن برقرار می‌شود. افراد کهنسال منطقه می‌گویند که قسمت تابستانی این مسجد دارای ایوان بزرگ و قسمت زمستانی آن دارای سالنی بزرگ بوده. دیوارهای بیرونی و روبه قبله آن، به گفته مطلعین آراسته به آیات قرآنی و دارای نقوش اسلامی بود.»
این اظهارات را یکی از معمرین منطقه هم به نگارنده یادآور شده و تاکید کرد که بخش تابستانی، اتاق و آشپزخانه‌ای مجزا داشت و در دهه محرم برای پذیرایی از هیات‌های عزاداری که از روستاهای اطراف به این مسجد می‌آمدند، خوراک طبخ می‌شد.
«حسین استاد» از اهالی روستا در آستانه 79 سالگی در محل مسجد، ویژگی‌ها و میزان تخریب مسجد را توضیح داده و می‌افزاید: بجز تالاری که خراب شد، بیرون و درون مسجد، کتیبه‌های حاوی آیات قرآن بود که سال‌ها قبل روحانی مسجد برای مرمت دستور داد همه را ریختند و از نو مسجد را گچ گرفتند.
وی تنها طاق هلالی محراب مانند و گچ‌بری‌های نفیس دور آن را هم که در تالار بجا مانده نشان داده و می‌گوید: تمام تالار تابستان نشین، از این طاق‌های هلالی داشت و تزیینات و نقوش اسلامی و گچبری گل و بوته داشت ولی متاسفانه همه را تخریب کرده و گچ کشیدند.
حسین استاد که در نزدیکی مسجد منزل دارد، درباره ستون‌های چوبی مسجد هم می‌گوید: ستون های مسجد را بصورت کله شیر طراحی کرده بودند.
وی با اشاره به پنج اصله درخت آزاد در حریم مسجد می‌افزاید: قبلا اطراف این مسجد پر از درختان تنومند آزاد بود. درختان قطوری که بیشتر از 300سال قدمت داشت. سال 1321 مسجد خراب شد. سقف مسجد کلا پایین آمد. آن زمان خان در رشت بود. اولادهایش هم اینجا نبودند. یحیی خان نذر داشت و هر سال در دهه محرم در مسجد غذادهی می‌کرد. چند سال بعد یحیی خان درختان آزاد اطراف مسجد را برید و با فروش آن هزینه مرمت مسجد را پرداخت کرد. تا قبل از آن تالار مسجد خیلی جلوتر بود.
وی ادامه می‌دهد: شکربندی مسجد تماما آیات قرآن بود. بعد از مرمت یحیی‌خان، یکبار هم در دهه‌های قبل مسجد را مرمت کردند و روی آیات قرآن گچ کشیدند.
حسین استاد نکته جالبی را هم یادآور می‌شود: بخش‌هایی از فیلم میرزا کوچک جنگلی را هم در این مسجد بازی کردند. مسجد را بشکل بقعه درست کردند. عوامل فیلمبرداری 6ماه اینجا بودند.
وی به تخریب‌های مسجد در زمان فیلمبرداری هم اشاره کرده و می‌گوید: داخل مسجد، رف‌هایی(طاقچه و سکو ) شبیه گنجه بود که قرآن و وسایل دیگر مسجد را داخل آن نگه می‌داشتند. دورتا دور آن تزینات چوبی کنده‌کاری شده داشت. یکی از این رف‌ها با سفال شبیه کوره طراحی شده بود و با روشن کردن هیزم داخل آن مسجد گرم می‌شد. دودکشی هم داشت که دود هیزم را خارج می‌کرد. بعد از فیلمبرداری این بخش را بطور کامل کندند و بردند.
اما حال مسجد در حال مرمت است، این را از لمبه‌های تعویض شده سقف و ستون‌های چوبی رنگ خورده می‌توان فهمید. حسین استاد در این زمینه می‌گوید: هیات امنا می‌خواست سقف مسجد را کامل بردارد و حلب بزند ولی اداره میراث فرهنگی نگذاشت و گفت باید مثل قدیم با نی خیزران و سفال پوشیده شود.
وی توضیح می‌دهد: همه لمبه‌ها عوض نشده و به دلیل مرمت ناقص، آب باران از بخش‌های تعمیر نشده به داخل مسجد می‌ریزد. استاد می‌افزاید: میراث فرهنگی هم پارسال یک مقدار از دیوارچینی کف و سفال‌ها و ستون‌ها را مرمت کرد ولی نصفه‌کاره مرمت را رها کرده است.
«مهدی میرصالحی» با اشاره به قدمت این مسجد می گوید: مسجد آکل کمسار یا مسجد ولیعصر یک بنای عام المنفعه است که در گذشته توسط خوانین کمسار برای برگزاری مراسم‌های مذهبی در روستا ساخته شده بود.
کارشناس مسئول ثبت بناهای میراثی اداره کل میراث فرهنگی می‌افزاید: شمال این مسجد با زاویه‌ای 33 درجه انحراف به شرق به گونه‌ای قرار گرفته که محراب آن رو به قبله است. بنا به صورت مستطیل شکل به طول هزار و 740 سانتی‌متر و به عرض 750 سانتی‌متر و به عرض 190 سانتی‌متر و در دو ضلع شرقی و غربی به عرض 130 سانتی متر قرار دارد.
وی با اشاره به کرسی مسجد که 170 سانتی‌متر از کف ارتفاع دارد، بیان کرد: ساختمان به کمک راه پله‌هایی که در دو گوشه ایوان جنوبی واقع است، امکان دسترسی به داخل را دارد. تعداد ستون‌های ایوان 20 عدد است که سقف سفال سر بنا را نگاه می‌دارد. دامنه بنا بسیار ساده بوده و نشان می‌دهد در طول سالیان دستخوش تعمیرات و تغییرات قرار گرفته است. در نمای جنوبی 6 عدد طاق‌نما به همراه 2 در ورودی قرار دارد. چهار عدد از طاق‌نماها به یک شکل و یکی از آنها به شکلی دیگر و در وسط دیوار طاق‌نمایی با تزئینات زیبای گچبری قرار دارد که محراب می‌باشد. نمای ضلع شمالی آجری است و متأسفانه آسیب‌های بسیاری دیده است.
میرصالحی ادامه داد: دیوارهای داخلی نیز سراسر دارای طاقچه است. یکی در قسمت پایین و دیگری در قسمت آستانه دیوارها. در ضلع شمالی دیوار نیز چهار در وجود دارد که البته فقط نقش سیر هوا در فضای داخلی را دارد و امکان رفت و آمد از ضلع شمالی نیست. بنا به گفته اهالی در گذشته تمام طاقچه‌های ساده در بخش آستانه دیوارها دارای فرم طاق‌نماهایی همانند نماهای خارجی بوده که پس از تعمیرات غیراصولی طاق‌نماها برداشته شده است. تزئینات دیوارهای داخلی نیز گچبری بود که متأسفانه اثری از آن نیست. با این حال سازمان میراث فرهنگی این بنای دوره قاجار را واجد شرایط دانسته و به شماره31791 در تاریخ 25/6/96 در فهرست بناهای میراثی کشور به ثبت رسانده است.
گشتی در اطراف مسجد کسمار عمق تخریب را نشان می‌دهد به ویژه در ضلع جنوب رویش درخت انجیر داخل ساروج دیوار نشان از وضعیت بغرنج بنا می‌دهد. سفال‌های دپو شده در حریم مسجد نیز نشان می‌دهد سفال چینی سقف نیمه‌کاره رها شده است.
«ولی جهانی» با اشاره به مرمت مسجد تاریخی کمسار اظهار می‌کند: مبلغ 40 میلیارد تومان اوراق برای مرمت بنا اختصاص یافت و سال گذشته توانستیم بخشی از ستون‌های پوسیده بنا و لمبه‌های سقف را تعویض کنیم. افزون بر آن تعویض بخش‌هایی از سفال‌ها نیز انجام شده است.
معاون اداره کل میراث فرهنگی گیلان علت توقف در مرمت مسجد کسمار را موانع قانونی عنوان کرده و می‌افزاید: طبق ماده 98 قانون توسعه، سازمان میراث فرهنگی نمی‌تواند بناهایی که در اختیار دستگاه‌های دولتی و دیگر نهادهاست و خود بودجه مصوب دولتی دارند، مرمت کند.
وی یادآور می‌شود: متولی اصلی بقعه‌های مذهبی و مساجد، اداره اوقاف و امور خیریه است و طبق برنامه ششم توسعه، هر اداره موظف است بنایی را که در مالکیت دارد، شخصا هزینه مرمت آن را تامین کند. به‌همین منظور سال گذشته دیوان محاسبات برای هزینه‌کرد جهت مرمت این مسجد از سوی میراث فرهنگی، اشکال قانونی وارد کرد.
جهانی با بیان اینکه برای ادامه پروژه مرمت با اداره اوقاف وارد مذاکره شده‌اند، ابراز امیدواری کرد، این اداره با درآمدی که از موقوفات دارد، برای احیای بناهای میراثی با نظارت و همکاری میراث فرهنگی هزینه کند.
مهری شیرمحمدی
نظر شما