یلدا، فرصت دوباره همدلی و همزبانی/ صبح صادق ندمد تا شب یلدا نرود

خبرگزاری شبستان- آرزو یوسفی؛ مردم ایران در آغاز فصل زمستان مراسمی‌ برپا می‌دارند كه در میان اقوام گوناگون، نام‌ها و انگیزه‌های متفاوتی دارد. جشن شب یلدا جشنی است که از هفت هزارسال پیش تاکنون در میان ایرانیان برگزار می شود، در ایران از شب آغاز زمستان با نام "شب یلدا" نام می‌برند که برابر با شامگاه سی‌ام آذرماه و بامداد یكم دی‌ماه است.

* فلسفه شب یلدا

جشن شب یلدا، همچون بسیاری از آیین‌های ایرانی، ریشه در رویدادی كیهانی دارد. آغاز بازگردیدن خورشید به سوی شمال‌شرقی و افزایش طول روز، در اندیشه و باورهای مردم باستان به عنوان زمان زایش یا تولد دیگرباره خورشید دانسته می‌شد و آنرا گرامی ‌و فرخنده می‌داشتند. در گذشته، آیین‌هایی در این هنگام برگزار می‌شده كه یكی از آن ها جشن شبانه و بیداری تا بامداد و تماشای طلوع خورشید تازه متولد شده، بوده، جشنی كه از لازمه‌های آن، حضور كهنسالان و بزرگان خانواده، به نماد كهنسالی خورشید در پایان پاییز بوده و همچنین خوراكی‌های فراوان برای بیداری درازمدت كه همچون انار و هندوانه و سنجد، به رنگ سرخ خورشید باشد. معمولاً در شب یلدا رسم بر این است كه صاحب‌خانه، دیوان حافظ را به بزرگتر فامیل كه سواد دارد، می‌دهد. سپس هر یك از میهمانان نیت كرده و بزرگِ مجلس، این جمله را می‌گوید و تفعلی به گنجینه حافظ می‌زند: "ای حافظِ شیرازی/ تو محرم هر رازی/ بر ما نظر اندازی/ قسم به قرآن مجیدی كه در سینه داری..." یا هر چیزی شبیه به این. جشن یلدا در ایران امروز نیز با گردهم آمدن و شب‎نشینی اعضای خانواده و اقوام در کنار یکدیگر برگزار می‎شود. آیین شب یلدا یا شب چله، خوردن آجیل مخصوص، هندوانه، انار و شیرینی و میوه‌های گوناگون است که همه جنبهٔ نمادی دارند و نشانهٔ برکت، تندرستی، فراوانی و شادکامی ‌هستند.

 
* خرافات شب یلدا

در گذشته مردم برای در امان بودن از خطر اهریمن، در این شب همه دور هم جمع می شدند و با برافروختن آتش از خورشید طلب برکت می کردند. در سراسر ایران زمین، جایی را نمی یابید که خوردن هندوانه در شب یلدا جزء آداب و شیوه آن نباشد، زیرا شمار زیادی به این باورند که اگر مقداری هندوانه در شب چله بخورند در سراسر چله بزرگ و کوچک یعنی زمستانی که در پیش دارند سرما و بیماری بر آنها غلبه نخواهد کرد. در برخی از مناطق ایران نیز بنا بر اعتقاد پیشینیان خود، مردم تا سحر انتظار می کشند تا از قارون افسانه یی استقبال کنند، قارون در پوشاک هیزم شکن برای خانواده های فقیر تکه های چوب می آورد و این چوب ها به زر دگرگون می شوند و برای آن خانواده، ثروت و روزی به همراه می آورند. برخی نیز بر این باور خرافی اند که در این شب نباید بیش از سه بار به دیوان حافظ تفال زد، چرا که ممکن است حافظ از آن شخص دلخور شود.

 * توصیه های معنوی در شب یلدا

از جمله رسوم بسیار زیبا و پسندیده ایرانی در این شب که در اسلام نیز بسیار به آن سفارش شده، عیادت از سالمندان و بیماران است، ملاقات با خویشاوندان و دوستان و رسیدگی به احوال نیازمندان، به ویژه نیازمندان خویشاوند، از جمله آداب پسندیده و نیکویی است که در پرتو دستورات جامع و کامل اسلام، مردمان شریف ایرانی در شب یلدا و دیگر شب‌های طولانی و بلند زمستان به آن اهتمام می ورزند. رسم زیبای دیدار یکدیگر در شب یلدا وقتی زیباتر می شود که با زیاده روی نکردن در مصرف خوراکی ها و تنقلات، بخشی از آنها را به مصرف یتیمان و افراد بی بضاعتی برسانیم که توانایی تهیه چنین اقلامی را در این شب ندارند. شب‌های بلند زمستانی، فرصت بسیار خوبی است که می توان از آن بهره برداری صحیح کرده، به دیدار اقوام و نزدیکان شتافت و در اجرای این سنت پسندیده و نیک که ثواب بسیاری هم دارد، پیشقدم شد. در شب یلدا و شب‌های زمستانی که دور یکدیگر جمع می‌شویم و پای صحبت بزرگ‌ترها می‌نشینیم، نیکو و شایسته است به جای داستان‌ها و قصه‌هایی که گاه با خرافات همراه است، به قصه‌های قرآنی توجه کنیم که هیچ گاه کهنه نمی‌شود و خرافات در آن راه ندارد.

* آداب و رسوم شب یلدا در خراسان شمالی

در خراسان شمالی واژه یلدا بکار برده نشده، در تمام ادوار تاریخی تا آنجا که اسناد شفاهی و مکتوب وجود دارد "شب چله یا چله نشینی" بکار رفته و در این شب طولانی، آیین‌ها و مراسم‌های خاصی وجود داشته که شاید در سایر مناطق ایران کمتر مرسوم بوده است که به آن شب چراغانی یا شب چراغ می‌گفتند. این استان به دلیل دارا بودن اقوام مختلف، آیین‌های گوناگونی را در هر یک از ایام سال دارد، به همین علت در برگزاری شب یلدا اشتراک‌های فراوانی بین اقوام گوناگون استان به چشم می‌خورد. یکی از رسوماتی که همچنان در خراسان برقرار است، تهیه و خوردن نوعی شیرینی به نام "کف" در شب چله است که از خیساندن و جوشاندن ریشه گیاهی به نام چوبک و هم زدن آن با دسته ای از چوب های نازک درخت انار به دست می آید. این مایع را آنقدر می زنند تا کف کند و در نهایت با مخلوط کردن شیره شکر آماده خوردن شده و بعد از تزئین با مغز گردو و پسته برای پذیرایی مهمان برده می شود. یکی دیگر از رسم های این شب در این دیار بدین گونه است که داماد آینده هفت نوع میوه و انواعی از هدایا به خانه نامزد خود می برد و در برخی مناطق دختر و خانواده او نیز با فرستادن هدایا برای داماد آینده خود این محبت را جبران می کنند. 

* میرزایی یکی از مردم کرمانج خراسان شمالی می گوید: خواندن ترانه‌های دنباله‌دار بومی با مضامین عاشقانه یا امید و صمیمیت، نقالی خوانی درمیان کردها در قدیم الیام مرسوم بود.

او می گوید: اهالی هر روستا به تناسب محصولاتی که داشتند و آنچه کاشته می‌شد، تنقلات مخصوص این شب را ذخیره می‌کردند، همچنین ذبح گوسفند و قورمه کردن گوشت آن، نگه داشتن کدو تنبل و هندوانه روی کاه در کنار آونگ کردن شماری از میوه‌ها مثل انگور از روش‌های نگهداری خوراکی‌های این شب در نبود یخچال بوده است.

* رحمانی از دیگر هم استانی های یکی از مناطق تات نشین خراسان شمالی نیز افزود: در قدیم مناطق تات نشین،‌ مردم در ایام چله کوچک و بزرگ به جمع آوری هیزم می‌پرداختند تا شب یلدا در میدان فراخی، آتش روشن کرده و سپس از روی آتش می‌پریدند.

او می گوید: در روستاها همچنین در پشت بام‌های کاه گلی نیز نوعی هیزم را خرمن می‌کردند و آتش می‌زدند به گونه ای که شعله‌های آنکه آتش شادی محسوب می‌شد، بسیار چشمگیر بود.

رحمانی که حدود 45 سال سن دارد، ادامه می دهد: در این شب، خویشاوندان دور هم جمع می‌شدند و به نقل قصه و روایت زندگی‌های گذشته می‌پرداختند.

وی بیان می کند: کدو، انار، هندوانه، انگور، هویج، گلابی‌های زمستانی، زردک، خربزه زمستانی، شیره انگور، تخمه و حلوای محلی که ترکیبی از شیره انگور و آرد نخود بود، پای ثابت خوراکی‌های این شب بود که مادر بزرگم همیشه درست می کرد.

*بهادری از دیگر هم استانی های مناطق ترکمن نشین خراسان شمالی، رسوماتی از این قوم در شب چله را بیان کرد و گفت: ترکمن‌ها انواع و اقسام خربزه و دانه آن را برای این شب تهیه می‌کنند و این شب، خانواده تازه دامادها نیز هدایایی نظیر پارچه، لباس، میوه، شیرینی و آجیل را به خانه نوعروس پیشکش می‌برند که به آن چلگی بردن می‌گویند.