مسجد مناقشه برانگیز؛ نامزد جایزه جهانی معماری

خبرگزاری شبستان-سرویس فرهنگی، محمد پورعلم: مسجد و مجتمع فرهنگی مذهبی حضرت ولیعصر(عج) به عنوان یکی از ۸ نامزد دریافت جایزه بخش «مذهب» جشنواره جهانی معماری معرفی شد.

جشنواره جهانی معماری که هر ساله در یکی از کشورها برگزار می شود، امسال نیز در آمستردام نامزدهای ۳۰ بخش مختلف را اعلام کرد تا ۵۳۵ اثر از ۵۵ کشور جهان با یکدیگر به رقابا بپردازند. این مسابقه بخش های چون سازه‌های آینده، مسکونی، فرهنگی، شهری، سلامت، آموزش عالی، هتل‌ها و مکان‌های تفریحی، سازه‌های چندکاربردی، ادرای، مدرسه، مذهب، حمل و نقل، ورزشی، ویلا، مراکز خرید و چشم انداز را دربرمی گیرد.

مسجد و مجتمع فرهنگی مذهبی حضرت ولیعصر(عج) اما در این میان در حالی در بخش سازه های مذهبی نامزد شده و با آثاری از  ترکیه، تایلند، پرتغال، هند، سنگاپور و بریتانیا رقابت می کند که بهره برداری کامل از آن به خاطر اختلافات موجود همچنان در هاله ای از ابهام باقی مانده است.

ساخت و بهره برداری از این بنای معماری ماجرایی طولانی و پرفراز و نشیب دارد که شبستان پیش از این در گزارشی در سال ۹۱ نیز به آن پرداخت. ماجرا به سال ۸۳ بازمی گردد. در این سال پس از کش و قوس فراوان بالاخره طراحی مسجد و مجتمع فرهنگی در زمین مجاور تاتر شهر به تصویب رسید.

حجت ‏الاسلام میرحیدر جعفری، امام جماعت مسجد در سال ۸۹ درباره این طرح گفته بود: «موضوع تأسیس مسجد ولیعصر(عج) از سال 60،61 شروع شد. بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ایران مردم منطقه، مومنین، متدینین احساس کردند که دراین مسیر با توجه به اینکه محیط خاصی بود، اینجا یک مسجد و پایگاه مردمی و اسلامی تأسیس شود. بررسی می‏کنند و این مکان فعلی را مناسب‏ترین جا می‏دانند و شروع می‏کنند. اول چادر می‏اندازند و بعد یواش یواش تبدیل می‏شود به یک سوله‏ای که نماز و سایر برنامه‏ها اجرا می‏شود. از آن زمانی که این مسجد شروع شده است مخالفتهایی هم وجودداشته است. به عللی در جریان کار مشکلاتی ایجاد می‏شود. برخی در تلاش بودند که این مکان را پاساژ تجاری بکنند. مردم منطقه، ما و سایر خادمین مسجد ایستادگی کردیم. چندین بار با مسئولین مربوطه جلسه گذاشتیم. ایستادگی و پافشاری کردیم که اینجا باید حتماً مسجد شود. بالاخره درسال 83 تصویب شد که اینجا مسجد و مجتمع فرهنگی دایر شود.»

امام جماعت مسجد در آن زمان با خوشبینی گفته بود: «نقشه این مسجد تصویب شده است. این نقشه بیش از یک سال طراحی آن طول کشید. عملیات ساختمانی آن شروع شد و هم اکنون هم ادامه دارد. براساس نقشه اولیه کارساخت شروع شده است. عملیات ساختمانی این مسجد مدتی تعطیل شد. هم اکنون دوباره شروع به کارشده است. بعد از حدود سه سال کار شروع شده و ادامه دارد. امیدواریم هرچه سریعتر عملیات ساختمانی این مسجد و مجتمع ولیعصر(عج) به پایان برسد و مردم گنبد و مناره‏های این مسجد را ببینند و برنامه‏ های فرهنگی و دینی مخصوصاً نماز جماعت در این مسجد برقرار شود.»

اما طراحی مسجد در پارک شهر تازه اول ماجرای این پروژه بود. وقتی طرح اول مسجد کاری از عبدالحمید نقره کار، رییس دانشکده معماری دانشگاه علم و صنعت -که به طور کامل به الگوی شناخته شده مساجد شباهت داشت- به دلیل عدم هماهنگی با ساحتمان تاتر شهر در مراحل ابتدایی ساخت، با مخالفت هنرمندان روبرو شد و اجرا بازماند.

شرکت معماری حرکت سیال(رضا دانشمیر و کاترین اسپریدونف) طراح بعدی مسجد ولیعصر بود. شرکت توسعه فضاهای فرهنگی شهرداری تهران این دفتر که تازه طرح پردیس سینمایی ملت را به سرانجام رسانده بود، خواسته بود بازطراحی این پروژه را به عهده بگیرند.

دانشمیر در گفتگوی در سال ۸۹ گفته بود: «… مسجد ولی عصر پروژه مهم دیگری است که قصه ی مفصلی دارد؛ مشاوری آمده بود و مسجد خیلی بزرگ و کلاسیکی را آن جا پیش بینی کرده بود که با خود ساختمان تاتر شهر تناسب نداشت. ارتفاعش به اندازه ی گنبد سلطانیه بود؛ 52 متر (تاتر شهر حدودا 20 متر است) بنابراین، هنرمندان اعتراض کرده بودند که این ساختمان بزرگ است و تعادل ندارد و باید این طرح عوض شود. پروژه یک مدتی متوقف شده بود. کارفرمای پروژه – سازمان توسعه فضاهای فرهنگی- زمانی که پروژه سینما در حال اتمام بود، آمد و از من خواست که کمک کنم تا این پروژه از این حالت بی تکلیفی، دربیاید. ما اواخر 86 وارد پروژه شدیم. تا آن زمان، سازه ی زیرزمین این مسجد را هم اجرا کرده بودند. حالت بدی پیدا کرده بود، درعین حال عوامل تاتر شهر خیلی نگران بودند که به علت این که این گودبرداشته شده و رها شده، اسباب خطر بشود

خیلی حواشی زیادی داشت. تاتری ها هم خیلی نگران بودند. یک بار گفتند دیوار تاتر شهر ترک خورده و باعث نشست شده و بالاخره خیلی مسائل داشت که خوشبختانه ما اصلا جزو آن مسائل نبودبم. بعدا از ما خواستند که برای آن مسائل راه حل بدهیم. کانسپتی که من برایش پیش بینی کردم، این بود که خوب، تاتر شهر ساختمان اصلی هنرمندان تاتر مملکت است و از این بابت ساختمان خیلی با ارزشی ست. نقطه ای هم که درش واقع شده، نقطه ی خیلی کلیدی ای هست که این طرفش پارک دانشجو ست – یک پارک خیلی مهم در یک تقاطع خاص. این یک طرف دانشگاه امیرکبیر، آن طرف دانشگاه تهران. خیابان انقلاب. موزه هنرهای معاصر. وقتی نگاه می کنید، می بینید که مجموعه ای از اماکن فرهنگی پرارزش توی این محدوده هستند که سایت را خیلی پراهمیت می کنند. ما چه کاری می بایست می کردیم که بتوانیم شان این مجموعه ای را که در اطرافش هستند، حفظ بکنیم؟ و درعین حال بتوانیم آنجا مسجدی به وجود بیاوریم که این مسجد - به دنبال همان ایده ای که داشتیم - مربوط باشد به زمان حال، در عین حال که یک پایش هم در تاریخ باشد.»

این معمار همجنین درباره کانسپت طراحی پروژه و مراحل تصویب آن گفته بود: «اول خواستیم ایده را از وضع موجود برداشت کنیم که دیدیم وضع موجود غلط است. بنابراین وضع موجود را کات کردم. به ایده لنداسکیپ رسیدم. اگر قرار است کنار تاتر شهر مسجدی ساخته شود، این مسجد می بایست لنداسکیپ باشد و می بایست با پارک دانشجو کار کند. این ایده را رویش کار کردیم. در واقع یک سطح پوسته لنداسکیپ را پیش بینی کردیم که می آید در قسمتی که باید با پارک دانشجو مواجه شود، به زمین می رسد؛ و در قسمتی که به خیابان ولی عصر و تاتر شهر منتهی می شود، یک تحدبی را به خودش می گیرد که بتواند آن حالت فضاهای محدب گنبدی شکل را به خودش بگیرد و یک جوری یک دیالوگ تاریخی هم برقرار کند. در این ایده، ارتفاع مسجد در حد همین تاج تاتر شهر هست. بنابراین یک توازنی با آن دارد؛ نه خیلی پایین تر است و نه خیلی بالاتر. شهردار این را دید و خیلی پسندید. بعد از آن رفتیم با سازمان های امور مساجد و آدم های مختلفی که می بایست تصمیم گیری می کردند، مواجه شدیم. آن ها خوب، اولش موافق نبودند. یعنی هضمش براشان سخت بود و مرتب می گفتند این چیست؟ و مخالفت می کردند. البته خوب، من هم مقاومت می کردم. خوشبختانه بعد، قبول شد و کارمان ادامه پیدا کرد...بعد از آن یک دوره ای با آقای دکتر مهدی  حجت همفکری کردیم که ایشان نظرات خودشان را بگویند. بالاخره ایشان در زمینه ی معماری اسلامی نظراتی دارند..

شش ماهی دکتر حجت می آمد و جلساتی با هم داشتیم و بالاخره خیلی کارهای جالبی رویش صورت گرفت و یک پروژه ای به این شکل ایجاد شد. تحلیل ایشان این بود که این یک مسجد افقی ست که از خاک بلند می شود و به افلاک می رود. برای ما هم خیلی جالب بود. ما راجع به آن این طور فکر نمی کردیم. به من می گفت تو خیلی زمینی فکر می کنی! می دانید؟ من هم می گفتم این لنداسکیپه و ایشون می گفت که نه! این از خاک تا افلاک است. نظرش این بود که این پروژه از زمین شروع می شود می رود در این قسمت بالا و این شبستان مسجد است. منم حالا مخالف تعبیر ایشان نبودم. به هر صورت، ایشان دوست داشت پروژه را این گونه ببیند.

بعدا، ما یک کارهایی هم بهش اضافه کردیم. قبلا در سمت خیابان ولی عصر ورودی نداشتیم ولی یک ورودی برایش پیش بینی کردیم و من برای این ورودی سعی کردم ارجاعی بدهم به مسجد شیخ لطف اله که همین این جا هست. البته با یک حالت جدیدی؛ همان حرکتی که شما در مسجد شیخ لطف اله دارید، در این مسجد می آیید، درواقع به شکل اسپیرال می چرخید و وارد می شوید.»

به هر روی طرح حرکت سیال با حضور مهدی حجت به تصویب رسید و عملیات ساخت پروژه با طرح جدید از سر گرفته شد.

با مشخص شدن طرح جدید مسجد و این که گنبد و مناره ای نداشت، بار دیگر مخالفت ها آغاز شد. اما این بار نه از سوی هنرمندان، که از سوی امام جماعت مسجد و طبف علاقمند به طراحی سنتی مسحد. حجت ‏الاسلام جعفری می گفت: «عدم وجود مناره و گنبد در مسجد ولیعصر(عج) موجب شده است که مسجد فاقد نورگیر باشد و شبستان مسجد تاریک شود در حالی که مسجد باید از سه جهت دارای نورگیر باشد.»

در مقابل اما محمود اقدم معاون فرهنگی اجتماعی وقت شهرداری منطقه ۱۱ می گفت :« 60 درصد از روند ساخت مسجد انجام شده. در حال حاضر تمام نگرانی‌ها و موانع ساخت مسجد بر طرف شده است و مدیران به نوعی تصمیم‌گیری کرده‌اند که این مسجد بتواند با بافت تاریخی فضای اطرافش در تعامل باشد و با مجموعه تئاتر شهر همخوانی داشته باشد. نوع المان ها، ارتفاع و طراحی مسجد با مجموعه تئاتر شهر تناسب دارد و سعی شده است پس از کسب نظرات مسئولان امور مساجد و رعایت مسائل شرعی در بحث ساخت مسجد به موضوع هنری و طراحی مسجد نیز توجه شود تا هم نظر هنرمندان در مسجد لحاظ و هم ترکیب کلی مسجد در نظر گرفته شود.»

از آن زمان سال ها می گذرد اما مسجد و مجتمع فرهنگی مذهبی ولیعصر(عج) با وجود اتمام ساخت پروژه هنوز به طور رسمی و کامل افتتاح نشده است. در این سال ها بارها تاریخ هایی برای افتتاح رسمی اعلام شد اما هربار به دلایلی نامعلوم مسکوت ماند. یکی از این موارد که می توانست به حل این نقشه پرپیچ و خم کمک کند اقدام شورای شهر چهارم شهر تهران بود. در آن زمان مجتبی شاکری عضو وقت شورای شهر تهران به عنوان نماینده از سوی شورا برای بازدید از بنا و اظهارنظر انتخاب شد. او اما پس از بررسی پروژه وضعیت آن را غیرقانونی خواند و گفت: «در اینجا، بنا به اشکالات متعددی که در طراحی مسجد وجود داشت کار متوقف شد، چون مسجد به معماری ایرانی - اسلامی هیچ ربطی ندارد و هزینه‌های زیادی هم تا الان برای آن شده که تا پایان کار به رقم 50 میلیارد تومان می‌رسد؛ یعنی رقم سنگینی که از قِبَل آن می‌شد 10 مسجد در مقیاس محلی ساخت. 

بنابر اعتراض ما، قرار شد که مشاور برای طراحی مناره و گنبد تغییراتی را در بیرون و نیز داخل بنا ایجاد کند که تا الان این اتفاق نیفتاده و به همین دلیل دادن هرگونه بودجه برای تکمیل کار خلاف مصوبه‌ شوراست و این مسجد باید با طرح جدیدی که داده می‌شود نظر شورا را تامین کند. این مجتمع فرهنگی به نوعی تغییر کاربری مسجد و فرار از المان‌های مسجد است که با آنچه تصویب شده بود تفاوت دارد.» 

حالا دیگر نزدیک به ۱۵ سال از تصویب طراحی و ساخت این مسجد در همنشینی تاتر شهر می گذرد اما خبری از پایان مناقشه بر سر معماری آن نیست. حالا این مسجد نامزد دریافت جایزه بهترین سازه مذهبی از جشنواره حهانی معماری شده است.