سلام «عَلم‌ها» بر محرم/ بیرق‌‌های عزای حسینی در خراسان جنوبی برافراشته شد

خبرگزاری شبستان- خراسان جنوبی؛ محرم آمد تا بار دیگر همراه با حزن و ماتم واقعه کربلا، به خاطر بیاوریم حسین(علیه السلام) و فلسفه قیامی که تا امروز و بیش از ده قرن زنده مانده و همواره پویا به مسیر تعالی ادامه داده است.

 

سلام بر محرم، همان ماهی که خداوند در قرآن «سوره البقرة، آیه 217» از آن با عظمت یاد کرده و برای شکنندگان حرمت این ماه عذاب سختی قرار داده است، ولی در سال 61 قمری حرمت این ماه را نگه نداشته و نوه پیامبر اسلام و خلیفة الله در روی زمین را با بدترین شکل ممکن بـه شهادت رساندند.

 

کربلا در محرم 61 آوردگاه دو لشکر شقی و بی دین و لشکر مسلمان و هم جوار با امام علیه السلام تا همیشه بود، و خداوند هر سال این صحنه را تکرار می‌کند تا بتوانیم بـه وسیله عزاداری بر امام شهید بـه او وصل و جزء یاران امام حاضر شویم.

 

 

ماه محرم آمده تا ما را در کشتی نجات سوار کند و بـه وسیله نور الهی آن راه صحیح را بـه ما نشان دهد چون که در روایت از پیامبر است که در وصف ابی عبدالله علیه السلام فرمودند: «ان الحسین مِصْبَاحُ هُدًى وَ سَفِینَةُ نَجَاةٍ...».

 

از امروز شهرهای خراسان جنوبی حال و هوای محرم پیدا كرده است. بیرق‌هـای عزای «یا حسین» بر سردر خانه‌ها و مغازه‌ها و اماكن مختلف برافراشته شده و با دیدن آنها دل‌ها هوایی می‌شوند. باز محرم رسیده و لباس مشكی‌ها مهیا، جهت بـه تن رفتن عاشقان و عزاداران امام حسین علیه‌السلام شده‌اند. بغض‌ها گلوی محبین حضرتش را می‌فشارند و قلوبشان تنگ و نالان شده است. از امروز این نوا به گوش می‌رسید:

باز این چـه شورش است که در خلق عالم است
باز این چـه نوحه و چـه عزا و چـه ماتم است

 

استقبال از ماه محرم در این دیار آداب و رسوم خاصی دارد. مراسم عَلم بندان، نخل‌گردانی، بیل زنی، هفت منبر نخل بندان، مشعل گردانی و تعزیه خوانی تنها نمونه‌ای از جلوه‌ها و آئین های عزاداری خراسان جنوبی در ماه محرم است که البته مراسم بیل زنی، نخل گردانی، علم بندان و هفت منبر در فهرست آثار معنوی کشور به ثبت رسیده است.

 

علم بندان؛ اهتزاز بیرق‌های عزا در خراسان جنوبی

علم‌بندان یکی از مراسم‌های سنتی عزاداری شهرستان بیرجند در ماه محرم است که مردم بیرجند به ویژه سادات با مراسم علم‌ بندان عزاداری سالار شهیدان را آغاز می‌کنند. «علم» از مهم‌‌ترین و اصیل‌‌ترین علائم عزاداری است و مردم برای آن احترام زیادی قائل هستند به طوری که وقتی علم‌‌ها را می ‌بندند انگار که دوباره با آن جان می ‌گیرند و هرگز به علم پشت نمی ‌کنند.

 

 

 

مراسم علم‌ بندان یا علم ‌بند در بیرجند در غروب آخرین روز ماه ذی الحجه برگزار و علم گردان‌ها با خواندن اشعاری در کوچه و بازار، عزاداری امام شهید را به مردم اعلام کرده و از نزدیک شدن روز تاسوعا و عاشورا خبر می‌دهند. در انتها نیز علم ها به مسجد عاشورا این شهر منتقل و پس از روضه خوانی و برگزاری عزاداری سنتی حسن و حسین، علم‌ها را پای منبر می‌بردند که در اصطلاح به آن «به تخت بردن علم» گفته می‌شود.

 

در حال حاضر  نیز عصر امروز مراسم علم‌بندان در شهر بیرجند در هیئت محبان الزهرا (سلام الله علیها) و مسجد عاشورا این شهر با حضور تعدادی از سادات که به سادات علم ‌دار معروف هستند، در حال برگزاری است. امروز از مسئول و غیرمسئول، معلم و کارگر و پزشک و دانشجو، پیر و جوان، همه و همه برای عزای حسین (علیه السلام) جمع شده‌اند و ذکر الهی شکر، امروز اینجا نوای همگان است که امسال نیز توان یافتند تا عطر محرم حسین علیه اسلام را استشمام کنند.

 ‌

در روستای درخش، علم‌ بندان مراسمی است که در روز چهارم محرم‌ الحرام انجام می‌‌شود، به گونه‌ای که علم‌بندها در مسجد جامع درخش گرد هم می ‌آیند و علمها را گرفته و تا عصر عاشورا همراه عزاداران در مراسم حمل می ‌کنند.

 

هرکدام از علم‌ها به نام یکی از ائمه اطهار(علیه السلام) نامگذاری و برپا می‌‌شود و به این ترتیب 12 علم به نام 12 امام و دو علم به نام حضرت فاطمه زهرا(س) و قمر بنی ‌هاشم حضرت ابالفضل العباس(ع) در مراسم خاص با پارچه‌‌هایی به رنگهای مختلف پوشانده می ‌شود.

 

 

 

با برافراشته شدن علم‌ها مراسم سینه زنی و عزاداری امام حسین(علیه السلام) هم آغاز می‌شود. این مراسم نسل به نسل از پدر به پسر بزرگتر خانواده انتقال می‌ یابد و هرکدام از علم‌ها علاوه بر اینکه دارای صاحبی موروثی است دارای علم‌گردانی موروثی نیز هست.

 

از روز چهارم محرم تا پایان مراسم عزاداری در عصر عاشورا، علم گردانان علم‌ها را دور روستا می ‌چرخانند و برای صحت و سلامتی اهالی منزل و شادی مردگان آنان ذکر فاتحه سر می ‌دهند. آمدن علم‌ها به منزل اهالی روستا بسیار خوش یمن و نیامدن آنان بد یمن است، بنابراین اهالی روستا مواظب هستند در این چند روز علم‌ها به درب منازل آنان آمده و برای لحظاتی جلوی منزل آنان توقف کنند. هر علم‌ گردان برای خود یک جارچی و یا همراه استخدام می ‌کند که وظیفه جارچی همراهی با علم‌ گردان و جمع‌ آوری نذوراتی است که مردم به علم ‌گردانان اهدا می‌ کنند.

 

مشعل گردانی مختص دو روستای خور و برکوه

مراسم مشعل‌گردانی در روستاهای خور خوسف و برکوه سربیشه اجرا می‌شود. مشعل به شکل استوانه‌ای است که از تسمه آهنی تشکیل شده که بعضی از آنها بلندتر است و پایه مشعل فلزی و حدود دو متر ارتفاع دارد این مشعل را در شب نهم محرم روشن می‌کنند.

 

 

در روستای خور عصر تاسوعا مشعل فلزی را که در حسینیه به صورت ثابت نصب شده است، از کنده درخت بنه پر می‌کنند و شب بعد از برپایی مجلس روضه‌خوانی چراغ‌ها را خاموش و مشعل را با نفت روشن می‌کنند و سینه ‌زدن دور آن انجام می‌شود.

 

در روستای برکوه سربیشه شب عاشورا بعد از روشن کردن مشعل در میدان ضمن سرودن اشعاری آن را به طرف مسجد حسینیه روستا حمل می‌کنند و در داخل حسینیه مشعل را به دیوار تکیه می‌دهند و به نوحه‌خوانی می‌پردازند.

 

برگزاری مراسم هفت منبر و گرفتن حاجت از اباعبدالله الحسین (ع)

مراسم هفت منبر نیز تنها در شهرستان بیرجند اجرا می‌شود. البته در گذشته شبیه آن در استانهای دیگر مثل تهران طی مراسمی با عنوان چهل منبر انجام می‌شد.

 

 

این مراسم در غروب تاسوعا تا پیش از اذان مغرب اجرا می‌شود و بانوانی که نذر و نیازی دارند به هفت مکان مشخص می‌روند و در آن جا شمع روشن می‌کنند و حاجت می‌گیرند.

 

از «شبيه گردانی» قهستان تا « سنگ زنی» درخش

مراسم شبيه‌گردانی در قهستان برگزار می­ شود اين مراسم در روز عاشورا توسط مردان انجام می ­شود و زنان نظاره ­گر هستند به اين صورت که هر فرد یاز علايم روزهای عاشورا مثل تنور خولی و گهواره حضرت علی اصغر(عليه السلام) را درست می‌کند و با علم و بيرق وارد محوطه می شود و اشعاری می‌خواند.

 

 

سنگ زنی از جمله مراسم مردم محله درخش شهر قهستان است. در اين مراسم سنگ عبارت  است از دو تکه چوب استوانه‌ای هشت سانتیمتری که نخی از آن عبور کرده و در پشت دست بسته می‌شود.

 

 این روستا هشت نفر سنگ زن دارد که از شب پنجم محرم این کار را همراه هیات با آهنگ نوحه سینه‌زنی یا زنجیرزنی انجام می‌دهند. مردم معتقدند که سنگ زنی به نشانه سنگی است که کفار به دندان رسول خدا (صلی الله و علیه و آله) زده‌اند.

 

هيئت کفن‌پوشان و زيرنخلی­های بشرويه

يکی از مراسم منحصر به فرد عزاداری در اين شهرستان توسط هيئت کفن‌پوشان که حدود صد نفر هستند اجرا می شود. در اين مراسم اعضای هيئت پيراهن يا روانداز سفيدی می‌پوشند و شمشيرهای چوبی به صورت نمادين در دست می­‌گيرند و روضه خوانی می‌کنند، هيئت زيرنخلی­های بشرويه افرادی هستند که زيرنخل در مراسم نخل بندان اقدام به عزاداری می‌کنند.

 

نخل‌بندان

در حوزه کویر هر کدام از شهرستان‌های نهبندان، بشرويه، سرايان، فردوس و طبس مراسم نخل گردانی را به زیبایی و شکوه خاصی اجرا می کنند. نخل به اصطلاح يک حجله از چوب است که با تمثال های رنگارنگ مثل آيينه، پارچه‌هاي قيمتی، گل و سبزه تزئين می­‌شود و در روز عاشورا در مراسم روضه‌خوانی و تعزيه به عنوان تابوت نمادين امام حسين(علیه السلام) حرکت داده می‌شود.

 

نخل توسط سادات و بزرگان بسته و در روزهای تاسوعا و عاشورا همراه هيئت‌های عزاداری حرکت داده می‌شود. در محل عزاداری چند بار نخل ها را دور می‌دهند و بعد به زمين می گذارند تا عزاداران آن را زيارت کنند.

 

 

در طبس مراسم نخل برداری یا نخل گردانی يکی از مراسم‌های عزاداری است که با مفهوم تشییع پیکر مقدس سید الشهدا (عليه السلام) در روز عاشورا برپا می‌شود. در روز عاشورا دو نخل برای امام حسین(عليه السلام) و یک نخل بلند برای حضرت ابوالفضل (عليه السلام ) گردانده می شود. نخل مختص حضرت ابوالفضل (عليه السلام) در روز 8 محرم و توسط هیئت ابوالفضلی طبس بلند می‌شود در روز عاشورا دو حسینیه و در زمان معین و رعایت حق تقدم نخلهای خود را بلند می‌کنند.

 

نخل طبس از حسینیه منسوب به سادات شهر (میارزه) حرکت داده می شود و نخل دوم از هیات پایین محله (هیات فاطمی) و در جلو نخل علما و روحانیون و سادات و بزرگان شهر،کفن پوش و سینه زنان حرکت می‌کنند.

 

در جلو نخل کاروان شتری به نشانه و سمبل کاروان اسیر حرم امام حسین (علیه السلام) با نوای هماهنگ و شورانگیز طبل‌ها و زنگ شترها به حرکت درمی آیند. اسبی آذین بسته، پرخون و بی سوار که نماد «ذوالجناح » اسب سیدالشهدا (علیه السلام) است نیز در پیشاپیش نخل در حرکت است. در قدیم به این اسب به لهجه محلی «پرَخسْو» شاید منظور پراز خون بوده است می گفته اند. اسب دیگری که در حرکت است متعلق به سادات است. مردم در اطراف این اسب ها اشعار نغز محتشم را زمزمه می کنند.

 

مراسم بیل‌زنی؛ آئین دیار گل‌های نرگس در ظهر عاشورا

مراسم بیل‌زنی تنها در دیار گل‌های نرگس خطه کویر یعنی شهرستان خوسف اجرا می‌شود. در این مراسم که ظهر عاشورا برگزار می‌شود و در واقع شبیه‌سازی طایفه بنی‌اسد در صحرای کربلاست، در هر یک از دو هیئت شهر خوسف، دو دسته 15 نفری که در مجموع چهار دسته هستند، تشکیل می‌شود.

 

 

برای برپایی این مراسم افراد بیل در دست، دایره وار در کنار هم بیل‌هایشان را به طرف آسمان می‌برند و هر فرد در حال حرکت به هوا پریده و تیغه‌ بیل‌ها را به هم می‌زنند و همه یک صدا و با آهنگی مخصوص می گویند «حیدرعلی» و همزمان بیل‌ها نامنظم و با شتاب به یکدیگر می‌خورند. بهم خوردن بیل‌ها در روز عاشورا نماد رویارویی لشکریان کفر و لشکریان امام حسین(ع) است که جنگ لشکریان یزید بر علیه لشکر کوچک امام حسین(ع) و مظلومیت ایشان را نشان می‌دهد.