"جمعه سیاه" به روایت اسناد لانه جاسوسی

به گزارش خبرگزاری شبستان، 17 شهریور 1357، جنایت دیگری از رژیم پهلوی در تاریخ ثبت شد و آن سرکوبی خونین تظاهرات مردم در این روز بود. علاوه بر منابع و روایت‌های متعدد، گزارشگران سفارت امریکا در تهران نیز به پوشش این جنایت پرداختند که بازخوانی آن نشانگر ابعاد این فاجعه است. این گزارش‌ها از "قتل تعداد کثیری" از مردم با استفاده از "سلاح‌های جنگی" صحبت می‌کنند و از شهادت 4هزار تا 4500 نفر در این روز خبر می‌دهند.

مرکز اسناد انقلاب اسلامی گزارش‌های سفارت امریکا درباره وقایع 17 شهریور 1357 را منتشر کرده است که بخشی از آن را در متن زیر می خوانید:

بی‌اطلاعی مردم از برقراری حکومت نظامی

نخستین موضوعی که گزارشگران سفارت امریکا در رابطه با وقایع 17 شهریور به آن پرداخته‌اند، شرح زمینه‌های وقوع قیام مردم در میدان ژاله تهران است. سفارت امریکا در تهران در گزارشی به وزارت خارجه امریکا درباره وقایع ایران و برقراری حکومت نظامی در شهریورماه 1357 می‌نویسد: «متعاقب تظاهرات وسیع سازمان‌یافته ولی نسبتا آرام در طی 4 تا 7 سپتامبر که مستقیما مقامات دولت را به زیر سؤال کشیده در تاریخ 8 سپتامبر (17 شهریور) شریف امامی نخست‌وزیر، حکومت نظامی را در تهران و 11 شهر دیگر برقرار ساخت.[1] گفتنی است، همانطور که گزارشگر لانه جاسوسی اذعان می‌کند، اعلام حکومت نظامی در ساعات اولیه روز 17 شهریور صورت گرفت و بسیاری از مردم از آن هیچ اطلاعی نداشتند.

روز 8 سپتامبر، همزمان با 17 شهریور، مامورین سفارت جمعیت زیادی از مردم را می‌دیدند که خود را برای یک تظاهرات بزرگ آماده می‌کردند. براساس گزارش‌های سفارت امریکا: «گزارشات اولیه اشاره بر این دارند که جمعیت بزرگی در میدان ژاله در جنوب تهران جمع شدند... یک مقام امنیتی به ما اطلاع داد که چند تظاهرات معدود دیگر وجود خواهد داشت که با آن به شدت برخورد خواهد شد... مشاهدات مقامات سفارت در تمام تهران اشاره بر این دارند که به استثنای تجمع نظامیان در نزدیکی مجلس، استقرار سربازان در نقاط دیگر محتاطانه است که با تانک‌ها و نفربرهای محدود، تقاطع‌های اصلی و راه‌های ورودی به کاخ‌های سلطنتی را کنترل می‌نمایند.»[2]

همکاری سفارت امریکا و رژیم پهلوی در 17 شهریور

بخش دیگری از گزارش‌های ماموران سفارت امریکا در تهران، به وضوح نشانگر ارتباط و هماهنگی سفارت امریکا و فرماندهان نظامی و امنیتی رژیم پهلوی برای مقابله با مردم ایران است.

براساس گزارش مأمور سفارت امریکا به وزارت امور خارجه به تاریخ 9 سپتامبر مطابق با 18 شهریور: «ژنرال گست اطلاع داد که وی... با ژنرال ازهاری رئیس ستاد بزرگ ارتشتاران ملاقات نموده و برقراری حکومت نظامی را با او مورد بحث قرار داد... ژنرال گست متذکر شد به نظر می‌رسد این یک روش خوبی می‌باشد... ژنرال ازهاری پرسید که آیا شرطی از شرایط حکومت نظامی هست که با قوانین ایالات متحده در تضاد باشد؟ ژنرال گست پاسخ داد وی فکر نمی‌کند هیچگونه قوانین متضادی (با شرایط) وجود داشته باشد.»[3]

آغاز قتل‌عام مردم توسط رژیم پهلوی

بخش دیگری از گزارش‌های ماموران سفارت امریکا درباره وقایع 17 شهریور، ابعاد دیگری از جنایت رژیم پهلوی را روایت می‌کند. مأمور سفارت امریکا در تهران در گزارش خود به وزارت امور خارجه امریکا می‌نویسد: «در 8 سپتامبر... نظامیان رو در روی تظاهر کنندگان قرار گرفتند.»[4] مطالعه این اسناد حکایت از آن دارد که «درگیری آن روز بین انبوه جوانان و سربازان تعداد زیادی کشته برجای گذاشت.» [5] براساس این اسناد «اولین برخورد ارتش با تظاهرات در میدان ژاله تهران منجر به قتل تعداد کثیری گردید.»[6]

استفاده از سلاح‌های جنگی برای کشتار مردم

مکاتبات بین سفارت امریکا در تهران و وزارت امور خارجه این کشور حکایت از آن دارد که در روز 17 شهریور «سربازان مجهز به کلیه وسایل جنگی بودند و به جای سلاح‌های کنترل کننده جمعیت از سلاح‌های جنگی استفاده می‌کردند.»[7]

مکاتبه‌های بعدی بین سفارت و وزارت امور خارجه ابعادی دیگری از جنایت رژیم پهلوی را نشان می‌دهد، به طوری که گزارشگر سفارت اذعان می‌کند: «یک شاهد آلمانی قابل اعتماد که در منطقه زندگی می‌کند گزارش می‌دهد که از هلی‌کوپترها به طرف خراب‌کاران تیراندازی‌هایی صورت گرفت.»[8]

در مکاتبه‌ای دیگری به تاریخ 9 سپتامبر تحت عنوان «حکومت نظامی در تهران» درباره اجساد برجای مانده شهدای 17 شهریور در خیابان‌های تهران آمده است: «در ساعت 18 و 15 دقیقه سرهنگ دوم والینگ گفت وی متوجه دو تانک چیفتن گردیده بود که ظاهرا برای استقرار در نزدیکی کاخ نیاوران از سلطنت‌آباد به سمت بالا در حرکت بودند. وی قبلا با وارنر صحبت کرده بود. وارنر اشاره نمود لین توماس که یک کارشناس منطقه‌ای خارجی است به او گفته بود که چندین جسد را در منطقه‌ای درست در جنوب میدان فردوسی دیده است. علاوه بر این کلنل جان کالیسون والینگ... تخمین زد که او 50 تا 80 دسته از چیزی که به نظر آمد یک جسد یا بیشتر باشد در وسط خیابان دیده و همچنین در تمام منطقه ساختمان‌های تخریب شده و اتومبیل‌های سوخته‌ای را دیده است.»

تعداد شهدای 17 شهریور

در ادامه این مکاتبه آمده است: «در ساعت 19 و 25 دقیقه جری والاس، نماینده امنیتی بل بین‌المللی گفت که اطلاعات زیر را از یک نماینده امنیتی ایرانی بل بین‌المللی دریافت داشته است. این شخص از دفتر رئیس پلیس تهران به والاس تلفن زده بود. برادر نماینده امنیتی (ایرانی) یک سپهبد ارتش است که معاون ژنرال اویسی فرماندار نظامی تهران می‌باشد. نماینده امنیتی گفت که تظاهرات و برخوردهای عظیمی در منطقه میدان ژاله وجود داشته و بیش از 4000 یا احتمالا نزدیک به 4500 نفر کشته‌ شده‌اند. علاوه بر این چند صد نفر در دیگر مناطق پایین شهر کشته‌ شده‌اند.»[9]

به گزارش مامور سفارت امریکا به تاریخ 18 شهریور: «ارتش یک تظاهرات بزرگ و چندین تظاهرات کوچک را در خلال روز 8 سپتامبر در هم شکست. مطبوعات اعلام نمودند گزارشات بیمارستان‌ها حاکی از 58 کشته و 205 زخمی می‌باشد... چندین شاهد عینی امریکایی و اروپایی اشاره به این داشته‌اند که این رقم بایستی خیلی بیشتر از این باشد.»[10]

بنا بر گزارش محرمانه دیگری در تاریخ 12 سپتامبر: «آمار رسمی تلفات میدان ژاله در روز 8 سپتامبر به 97 نفر رسید.» این در حالی است «سفارت عقیده دارد ارقام مطابق با حقیقت ابراز نشده.»[11]

حمایت کارتر از رژیم پهلوی بعد از فاجعه 17 شهریور

بر اساس اسناد لانه جاسوسی امریکا، روابط امریکا و رژیم پهلوی بعد از فاجعه 17 شهریور صمیمی‌تر شد به طوری‌که سفارت امریکا در تهران در گزارشی به تاریخ 18 اکتبر 1978، درباره حمایت امریکا از رژیم پهلوی می‌نویسد: «کارتر... بعد از کشتار 8 سپتامبر از شاه حمایت نمود.»

بنابر روایت اسناد، دو روز بعد از فاجعه 17 شهریور، رئیس جمهور امریکا در تماس تلفنی با محمدرضا پهلوی ضمن اشاره به وقایع رخ داده در ایران، درباره حمایت امریکا از رژیم پهلوی با وی گفت‌وگو کرد.

براساس گزارشی که در تاریخ 10 سپتامبر، یعنی دو روز بعد از فاجعه 17 شهریور تنظیم شده است: «رئیس‌جمهور... به شاه ایران تلفن کرد و در مورد وضع فعلی ایران با او بحث کرد‌، رئیس‌جمهور روابط نزدیک و دوستانه بین ایران و آمریکا و اهمیت اتحادیه ادامه‌دار ایران با غرب را دوباره تصریح کرد.»[12]

این قبیل حمایت‌های کارتر از محمدرضا پهلوی در حالی بود که رئیس‌جمهور امریکا شعار حمایت از حقوق بشر سر می‌داد و با وجود گزارش‌های متعددی که از کشتار مردم ایران توسط رژیم پهلوی به او می‌رسید اما همچنان حمایت خود را از محمدرضا پهلوی اعلام می‌کرد.

پی‌نوشت‌ها:

1- اسناد لانه جاسوسی، ج 9، ص 137

2- اسناد لانه جاسوسی ج 9، ص

3- اسناد لانه جاسوسی، ح 9، ص 122

4-  اسناد لانه جاسوسی، ج7، ص 17

5-  اسناد لانه جاسوسی ج9، ص 137

6-  اسناد لانه جاسوسی، ج1، ص 811

7- .پیشین، ج1، ص 786

8- اسناد لانه جاسوسی، ح 9، ص 124

9- اسناد لانه جاسوسی.ج9، ص 121

10-  اسناد لانه جاسوسی، ح 9، ص 124

11- اسناد لانه جاسوسی، ح 9، ص 133

12- اسناد لانه جاسوسی‌، جلد 1‌، صفحه 302