راز شهرت امام پنجم(ع) به «باقرالعلوم»/علومی که محمدبن علی(ع) به آنها علاقه داشت

به گزارش خبرنگار گروه اندیشه خبرگزاری شبستان: هریک از اهل بیت(ع) بنا بر اقتضای زمانه ای که در آن زندگی می کردند به شیوه ای خاص درصدد نشر معارف دین و روشنگری جامعه برآمده اند، فضای باز سیاسی اجتماعی، کم شدن خفقان و نیز همراهی بیشتر مسلمانان در نوع انتخاب و پیگیری راهبردهای مبارزاتی و هدایتگرانه ائمه علیهم السلام نقشی بسیار موثر داشته است.

همین فضای باز سیاسی به دلیل زوال قدرت بنی امیه بود که این فرصت را برای امام باقر(ع) فراهم کرد تا با راه اندازی نهضت علمی فرهنگی جان تازه ای بر کالبد اسلام و تشیع بدمد و میراثی گرانبها بر جای بگذارد که تاریخ را سیراب کرده است. از این رو، به منظور بررسی این نهضت علمی و دستاوردهای اش در زمینه آزاداندیشی و فرصت سازی برای تولید علم در سالروز شهادت آن امام همام(ع) با دو تن از کارشناسان به گفت وگو پرداخته ایم که به حضورتان تقدیم می شود:

حجت الاسلام عبدالکریم پاک نیا، استاد حوزه علمیه قم در گفت وگو با شبستان در مورد سیره علمی امام محمدباقر(ع) اظهار کرد: در رابطه با سبک زندگی علمی حضرت(ع) باید گفت که ایشان به تناسب موقعیت و فضای جامعه روش های مختلفی در این زمینه داشتند و از مجرای آنها توانستند در جامعه روشنگری لازم را ایجاد کنند.

وی ادامه داد: روش نخست حضرت(ع) تاسیس کلاس هایی برای تربیت شاگردان و محدثین بود که امام(ع) در این راستا روش تدوین حدیث را اعمال می کردند؛ حضرت باقرالعلوم(ع) برای آنکه علوم مختلف را در جامعه ترویج و نیز شاگردان را به مسیر تولید اندیشه های نافع به حال جامعه هدایت کنند، این روش را برگزیدند و اتفاقاً این روش یعنی تدوین حدیث در نشر معارف دین در جامعه نقشی بی بدیل ایفا کرد.‌

قرآن محوریِ نهضت علمی باقرالعلوم(ع)

پاک نیا درباره دیگر شیوه های امام باقر(ع) برای پیشبرد نهضت علمی، تصریح کرد: پاسخ به شبهت و انحرافات فکری از طریق مناظرات ازجمله این شیوه ها بود، علاوه بر این، امام باقر(ع) با ترویج اندیشه های قرآنی و ارائه تفسیر از آیات وحی نیز سعی داشتند به روشنگری فکری پرداخته و به رفع مهجوریت قرآن در جامعه اسلامی کمک کنند.

تاسیس علم اصول و روش صحیح اجتهاد

پاک نیا با بیان اینکه تاسیس علم اصول و روش صحیح اجتهاد از جمله مهمترین محورهای سیره و نهضت علمی امام محمدباقر(ع) بود، اظهار کرد: حضرت(ع) بنیان گذار علم اجتهاد هستند و با این رویکرد بسیاری از مسایل را مطرح کردند.

محقق و مولف سیره اهل بیت(ع) تاکید کرد: در عصر امام باقر(ع) بنیاد تفکر شیعی محکم شد، این نکته مهمی بود که در عصر ایشان ایجاد و در عصر امام صادق(ع) گسترده تر شد؛ حضرت(ع) با پرورش فرهیختگان و دانشوران تلاش کردند که معارف اسلامی را در جامعه مطرح کرده و نشر و بسط دهند، چرا که بسیاری از افراد از این معارف و مفاهیم مطلع نبودند و دستگاه حکومت نیز تلاش می کرد که مردم را از معارف اسلامی دور کند.

وی با بیان اینکه امام محمدباقر(ع) در نهضت علمی خویش بر علم نافع تاکید داشتند و مسائل روز جامعه بود را بیان می کردند، ابراز کرد: در دوران امام پنجم شیعیان(ع)، علوم اسلامی به ویژه فقه، حدیث و تفسیر رشد فراوانی کرد که در ان دوران جزء علوم نافع محسوب می شدند و شاگردان متعددی تربیت شدند که تعداد آنها بالغ بر چهارصد نفر می شد، از جمله آنان می توان به «محمدبن مسلم ثقفی» و «ابوبصیر» اشاره کرد.

این استاد حوزه گفت: مساله دیگری که در سیره علمی فکری امام باقر(ع) باید مورد توجه قرار گیرد، ترویج فرهنگ عاشورا بود چراکه ایشان در واقعه عاشورا حضور داشتند و  چهار سال سن داشتند، از راویان عاشورا بودند و مبانی این جریان را اگرچه در عصر ایشان شاید نمی شد آن طور که باید و شاید بیان کرد اما بیانات و روایات ایشان توانست برای نسل های بعد در زمینه عاشورا و حقیقت آن و نیز فرهنگ مقاومت روشنگری کند.

راز شهرت به باقرالعلوم(ع)

وی تصریح کرد: حضرت باقرالعلوم(ع) به شکافنده علوم مشهور و بنیان گذار علم حدیث بودند و می شود گفت آثار علمی که از ایشان مانده است در این حوزه و به ویژه مساله اجتهاد است. امام باقر(ع) در آن زمان بسیاری از مسائل و شبهاتی که علمای درباری مطرح می کردند را پاسخ داده و با آن برخورد می کردند که از جمله آنها می توان به مساله قیاس و استحسان اشاره داشت. برای مثال شخصی می خواست با فتاوای عجیب و قیاسات، دین خدا را به انحراف بکشاند اما حضرت(ع) از باب اجتهاد صحیح وارد شده و پاسخ دادند.

پاک نیاز در پایان خاطرنشان کرد: از این رو، امام محمد باقر(ع) بیشتر در گسترش فقه اسلامی و اعتقادات شیعی و بنیان گذاری علم اصول مشهور هستند.

حیات اسلام وامدار مجاهدت های ائمه(ع) است

علاوه بر این، حجت الاسلام محمدجعفر مروجی طبسی، استاد حوزه و کارشناس سیره اهل بیت(ع) با بیان اینکه بدون تردید در عالم ناسوت، اَحدی بعد از وجود نبی مکرم اسلام(ص) به غیر از ائمه معصوم(ع)، نتوانست مقام و جایگاه حقیقی اسلام را برای جهانیان تبیین و تحلیل کند، گفت: اگر امروزه مقؤله ای به نام اسلام در جهان همچنان استوار و پابرجا مانده است، بحق مرهون مجاهدت ها و جانفشانی های ائمه هدی(ع) در راه دفاع از اسلام و قرآن است.

وی ادامه داد: چنان که برخی از این بزرگواران علیهم السلام با اهدای جان، برخی دیگر با تحمل فشار و خفقان و اسارت و برخی دیگر با تلاش در جهت اشاعه علم و دانش و فرهنگ نبوی، تأثیر بسزایی در ترویج علوم و بینش الهی در سطح جامعه داشته اند.

مروجی طبسی اظهار کرد: در این میان، دو امام همام(ع) در زمینه نشرِ فرهنگ ناب نبوی(ص)، بزرگترین خدمات را به اسلام و مسلمین انجام داده اند. یکی از این بزرگواران، حضرت باقر(ع) و دیگری حضرت صادق(ع) هستند. به عبارت دیگر، این دو امام(ع) با تربیت شاگردان و محققان بنام اسلامی و در شاخه های مختلف علمی، گام های فوق العاده و مؤثری در جهت شناساندن اسلام به سایر اندیشه ها و فرهنگ ها، برداشته اند.

وی افزود: جناب مسلم؛ متوفی سال 261 ه. ق در «صحیح مسلم»، صفحه 19، می نویسد: جابر بن یزید جُعفی روایت کرده که حضرت باقر(ع) به او 70 هزار حدیث آموخته است که همه آنها، از نبی مکرم اسلام(ص) مروی هستند. این بیان گرانقدر بوضوح به دو موضوع مهم اشاره می کند: یکی نشر احادیث نبوی(ص) و دیگری تربیت شاگردان مُبَرز و متخصص توسط امام باقر(ع) و امام صادق(ع).

این پژوهشگر با اشاره به اینکه محور دیگر در زندگی سراسر افتخار حضرت باقر(ع) بحث نامگذاری این امام همام(ع) به «باقرالعلوم» به معنای «شکافنده علوم گوناگون» است، تصریح کرد: امام باقر(ع) این مفهوم را طی عمر بابرکتشان، به شاگردان و دوستداران خود انتقال دادند و در این مسیر شاگردان بنام و نام آوری را تربیت کردند. یکی از این تربیت یافتگان شخصی است به نام «أبان بن تغلب»؛ مقام این فرد به قدری نزد ائمه هدی(ع) والا و گرامی بود که وقتی حضرت صادق(ع) خبر وفات وی را دریافت کردند، فرمودند: «وفات او قلب مرا به درآورد!»

تربیت مشاهیر جهان اسلام

وی گفت: اَبان از اهالی کوفه و از قاریان و مفسران و فقهای بنام دوران امام باقر(ع) و امام صادق(ع) بود. اهل سنت زمانی که به نام این شخص می رسند، خیلی او را مورد تکریم و احترام قرار می دهند؛ به طور نمونه حافظ ذهبی که یکی از نقّادان بنام علم جرح و تعدیل است، در باب أبان بن تغلب می گوید: او شخصیت راستگو و بسیار نامی در بین اهالی کوفه می بود و ما نمی توانیم احادیث روایت شده توسط او را نپذیریم که نپذیرفتن روایات او، باعث از بین رفتن جمله ای از احادیث نبوی(ص) خواهد شد. این معنا به صراحت این موضوع را تبیین می نماید که به حق شیعیان، برپاکننده و قوام دهنده کردار و مسلک نبوی(ص) در میان اُمت پیامبر اکرم(ص) بوده اند. این افتخار بسیار سترگ، نشان و مرتبه ای است که بزرگان و متکلّمین بِنام اهل تسنن به شعیان اهدا نموده اند.

مروجی طبسی اظهار کرد: شخصیت دیگری که در محضر این امام بزرگوار(ع)، حضور داشته و در این مسیر به مقام و جایگاه رفیعی نیز دست یافته است، شخصیت برجسته ای است به نام «جابر بن عبدالله انصاری»؛ این شخصیت والا که یکی از صحابه نامی نبی مکرم اسلام(ص) بوده است، محضر و وجود مقدس قریب به هفت معصوم(ع) را درک نموده و در غایت امر به محضر شریف امام باقر(ع) می رسد. در باب شخصیت این صحابه نامی وارد است که ایشان تنها فردی است که بعد از شهادت حضرت سیدالشهدا(ع)، توانسته در اربعین سالار شهیدان(ع)، به زیارت قبور مطهره شهدای کربلا، مشرف شود و این زیارت از ایشان به یادگار مانده است.

وی ادامه داد: در روایات وارد است که جابر بن عبدالله، در مسجد النبی(ص) می نشست و فریاد برمی آورد: یا باقرالعلم(ع) و زمانی که مردم مدینه النبی(ص)، دور وی را می گرفتند و می گفتند که او هذیان و یاوه می گوید، او در مقام پاسخ می گفت: هرگز چنین نیست، زیرا که از نبی مکرم اسلام(ص) شنیدم که فرمودند: «ای جابر! تو روزی مردی از اهل بیت(ع) مرا درک خواهی کرد که نامش نام من است و شمائل او همانند شمائل من است و هم اوست که شکافنده علوم خواهد بود».

این پژوهشگر و مولف سیره اهل بیت(ع) تاکید کرد: روایت است که همین جابر، روزی در شهر مدینه، به وجود مقدس حضرت باقر(ع) می رسد و از ایشان نامشان را می پرسد؛ حضرت باقر(ع) در پاسخ می فرمایند: «من محّمد بن علی بن الحسین بن علی(ع) هستم». مروی است که در همان زمان که جابر این کلمات را از امام باقر(ع) می شنود، رأس مبارک حضرت باقر(ع) را می بوسد و عرضه می دارد: یابن رسول الله(ص)، پدر و مادرم به فدای شما؛ رسول خدا(ص) در حضور من به شما سلام رسانده و فرمودند: «ای جابر! تو آنقدر عمر خواهی کرد تا اینکه یکی از نوادگان و خلفای بعد از مرا در زمانی دورتر، دیدار کنی؛ پس آن هنگام سلام مرا به او برسان و بشارت حقانیت او را به وی، ابلاغ کن».

وی گفت: نکته بسیار مهم در این مقام این است که این دست روایت و نشانه ها، می بایست بسیار بسیار مورد دقت و توجه قرار گیرند و تا مادامی که تحقیق و بررسی موشکافانه و متقنی در این منابع و گنجینه ها صورت نگیرد، نمی توان انتظار داشت که به درستی به مقام شامخ اهل بیت(ع) دست یافت.