فرقانی: رواج «روزنامه نگاری شهروندی» در ایران فاصله چندانی با جهان اول ندارد

به گزارش خبرنگار خبرگزاری شبستان، رشد پرشتاب تکنولوژی در سال های اخیر،‌ آرام آرام تاثیرات خود را بر عرصه های مختلف زندگی بشر نمایان می سازد. در این میان،‌ خبرنگاری و روزنامه نگاری نیز از این قاعده مستثنی نیستند؛ چنان که امروزه گوشی های تلفن هوشمند به تنهایی امکانات لازم برای ارتباط گسترده جهانی را برای شهروندان فراهم می کند.

«روزنامه نگاری شهروندی» یا «شهروند-خبرنگار» یکی از پدیده های بسیار فعال در دنیای رسانه های مجازی است. این عبارت یا مفهوم به نوعی از اطلاع رسانی توسط شهروندان اشاره دارد که به کمک وسایل تکنولوژیک دنیای مدرن همچون گوشی هوشمند، اینترنت و فناوری های زیرمجموعه آن مانند وبلاگ و پادکست بروز و ظهور می یابد. به بهانه روز خبرنگار و برای آشنایی بیشتر با این مفهوم و درک زوایای مختلف آن با دکتر محمدمهدی فرقانی، از روزنامه نگاران باسابقه و عضو هیئت علمی و رییس دانشکده علوم ارتباطات اجتماعی دانشگاه علامه طباطبایی(ره) گفتگو کردیم.

روزنامه نگاری شهروندی یعنی چه و چه تمایزی با دیگر اقسام این حرفه دارد؟

برای روزنامه نگاری شهروندی تعریف جامعی وجود ندارد به گونه ای که هر شخصی جنبه ای خاص از آن را در نظر می گیرد، اما اختصاص این نوع از روزنامه نگاری به محیط های اینترنتی وجه تمایز آن به شمار می رود. بدین معنا که در این نوع خاص از روزنامه نگاری شهروندان در جایگاه روزنامه نگاران حرفه ای قرار گرفته و به عنوان منابع اطلاعاتی تحلیل مشاهدات و یافته های خود را در محیط وب به اشتراک می گذارند.

در تفاوت این نوع با دیگر انواع  باید گفت در روزنامه نگاری حرفه ای نهادی به نام رسانه همراه با نامی حرفه ای، دارای تخصص و با حاکمیت قانون مشغول به فعالیت است که در صورت عدول از قوانین جاری باید مسئول و پاسخگو باشد، از سوی دیگر محدودیت های سیاسی، اجتماعی، قانونی و فرهنگی بر فعالیت آن اثرگذار است، اما روزنامه نگاری شهروندی بدون اعمال سانسور و در نظر گرفتن محدودیت های مذکور فعالیت می کند البته به دلیل فراغت از این محدودیت ها درباره محتوای آن تردید وجود دارد و همواره صحت، دقت و قابل اعتماد بودن مطالب تولیدی آن مورد بحث است. از سوی دیگر روزنامه نگاری شهروندی دارای دستاوردهای بسیاری برای روزنامه نگاری حرفه ای است چراکه از محدودیت ها کاسته و از منابع تغذیه اطلاعاتی محسوب می شود در این نوع خاص از روزنامه نگاری اشتراک اطلاعات امری بدیهی است و در منظومه اطلاعاتی این نوع خاص نیز در کنار سایر رسانه ها مشغول به گردش است.

آیا روزنامه نگاری شهروندی توانسته در ایران موج جدید از اطلاع رسانی را ایجاد کند؟

تاریخ دقیقی برای ورود روزنامه نگاری شهروندی به ایران نمی توان در نظر گرفت اما اوایل یا اواسط دهه 80 شمسی زمانی است که این نوع خاص در مجامع رسانه ای شناخته شد و به سرعت مسیر رشد را پیمود.

با درنظر گرفتن سیر تحول ورود رسانه ها به ایران در می یابیم تکنولوژی های ارتباطی تقدم زمانی تمدن ها را از بین برده اند، بدین معنا که هرچه این تکنولوژی ها رشد بیشتری داشته اند فاصله جوامع توسعه یافته از توسعه نیافته را در بهره مندی از خود کاهش داده اند به عنوان مثال در زمینه رواج رسانه های مکتوب بین ایران و اروپا فاصله زمانی 250 ساله وجود دارد یعنی ایران با گذشت 250 سال از رواج رسانه های نوشتاری در اروپا از این مهم برخوردار شد، این شکاف زمانی در عرصه بهره مندی از رادیو و تلویزیون به 30 سال و در استفاده از اینترنت به 10 سال کاهش یافته است و در رواج روزنامه نگاری شهروندی با اتکا به فضای مجازی تقریبا با تحولات جهانی همزمان بوده و آثار مشهودی را رقم زده است.

در حقیقت با کاهش این فاصله ها مفهوم "زمان بی زمان و مکان بی مکان" کاستلز محقق می شود.

در باره توفیق آن نیز نمی توان با قطعیت پاسخ داد چراکه به دلیل پرداخت بیشتر به مسائل سیاسی رنگ و بوی این حوزه را بیشتر از سایر عرصه ها به دور از محدودیت رسانه های حرفه ای گرفته است.

چه آسیب هایی رشد و توفیق روزنامه نگاری شهروندی را به مخاطره می اندازد؟

باید توجه داشت این آسیب ها و معضلات منحصر به ایران نبوده بلکه دغدغه ای با دامنه جهانی است.

بخشی از این نگرانی به سوء استفاده از امکانات بالقوه این تکنولوژی ها باز می گردد اگر در نهاد رسانه محدودیت هایی با کارکردهای مثبت و منفی همچون پایبندی به اخلاق و پاسخگویی به مخاطب وجود دارد در مقابل امکانات برای کشف حقایق موجود است؛ درروزنامه نگاری شهروندی علی رغم کارکردهای مثبت تاثیرات سوء همچون تجاوز به حریم خصوصی افراد، برچسب زنی، تهمت زدن و انتشار اطلاعات جعلی و سطحی انکارناپذیر است.

شکل گیری نهادهای منسجم شهری تا چه اندازه بر رشد روزنامه نگاری شهروندی اثرگذار است؟

توجه به این مسئله به مفهوم عام با روزنامه نگاری شهروندی مغایر است از این رو باید به بازخوردها توجهی ویژه داشت. تا زمانی که در عرصه خدمت رسانی بازخوردها، اولویت ها و نیازها سنجیده نشود خدمت رسانی صورت نمی گیرد. روزنامه نگاری شهروندی می تواند بازخورد شهروندان درباره برنامه ها و عملکردها را به مدیران منتقل کرده و در عین حال نقاط ضعف را گوشزد کند در حقیقت این نوع خاص از روزنامه نگاری فرآیند تعاملی خوبی میان مسئولان و مردم برقرار می کند که در طولانی مدت بهبود اوضاع را درپی دارد.

آیا رشد روزنامه نگاری محلی پیشرفت نوع شهروندی آن را درپی خواهد داشت؟

روزنامه نگاری محلی همان نظام مشارکت دموکراتیک مطبوعات یا تعبیر نظام پنجم دنیس مک کوییل است بدین معنا که وقتی شهروندان نقشی مستقیم در تولید محتوای رسانه داشته باشند نوع حرفه ای آن را تضعیف می کنند.

به هر حال باید توجه داشت که اهالی یک محله شهروندان یک شهر محسوب می شوند و می توانند با نوع روزنامه نگاری محلی تریبونی برای ارائه انتقادات و پیشنهادات به شمار روند البته این امر زمانی مهم است که بدون دخالت روزنامه نگاری تبلیغاتچی یعنی رها از هرگونه فیلتر و دخل و تصرف باشد.

روزنامه نگاری شهروندی چه افقی را پیش رو دارد؟

طبیعی است که آینده از آن تکنولوژی باشد و هرچه تکنولوژی مسیر رشد را بیشتر صداهای بیشتری شنیده می شود.

اما باید توجه کرد که هر رسانه ای جایگاه خاص خود را دارد و بروز و ظهور یک رسانه جدید به معنای حذف رسانه های پیشین از منظومه ارتباطی نیست.

گفتگو از آمنه مستقیمی