به گزارش خبرنگار شبستان، نشست «تصویر و تصور ایرانیان از جهان بیرون، با نگاهی به سفرنامه های قاجار به انگیزه انتشار مجموعه پنج جلدی نشر اطراف» در آخرین روز از برگزاری سی و یکمین نمایشگاه بینالمللی کتاب تهران در با حضور محمدرضا جوادی یگانه، جامعه شناس، جمشید کیان فر، کتاب شناس و نسخه پژوه، مجید تفرشی، تاریخ نگار و سند پژوه و علی اکبر شیروانی، تهیه کننده این سفرنامه ها برگزار شد.
سفرنامه های «پاریس از دور نمایان شد»، «قهوه استانبول نیکو می سوزد»، «سن پترزبورگ موزیکانچی دارد»، «بمبئی رقص الوان است» و «آسمان لندن زیاده می بارد» که «به روایت مسافران دوره قاجار» از پاریس، استانبول، سن پترزبورگ، بمبئی و لندن می پردازد، مجموعه مورد نظر و توجه در این نشست بودند.
در ابتدای این نشست مجید تفرشی این مجموعه پنج جلدی را «سهل و ممتنع» خواند و گفت: «ممکن است هر محققی بگوید که من هم می توانستم این کار را انجام بدهم، اما واقعیت این است که این مجموعه هدفمند است و اندیشه ای پشت آن است و بر اساس رسالت عمومی نشر اطراف که آثاری درباره روایت و داستان گویی و خاطره گویی چاپ می‌کند تدوین شده و مجموعه ای است که جای آن خالی بوده.»
این تاریخ‌‌نگار علاوه بر «اهمیت تاریخی»، سفرنامه های گردآوری شده را «گام مهمی برای نشان دادن ریشه های سوءتفاهم یا مفاهمه» مسافرانی که به ایران سفر می کنند و برعکس دانست و گفت: «امروز یکی از معضلات بزرگ مفاهمه ایران با جامعه بین المللی این است که مردم ایران، چه افکار عمومی، چه رسانه ها و چه نخبگان و چه سیاستمداران، اطلاع دقیق و درست و کاملی از جوامع غربی ندارند و برعکس این مشکل هم وجود دارد و این 4 گروه کمتر اطلاع دقیق و کاملی از آنچه در ایران می گذرد دارند. این کتاب می تواند پاسخی به دغدغه ربع اخیر من هم باشد، یعنی اصلاح تصویر نادرست یا ترمیم تصویر روایت شده ایرانیانی که به خارج سفر می کنند یا در خارج زندگی می کنند و همین طور خارجی هایی که به ایران سفر می کنند و در ایران زندگی می کنند.»
تفرشی که 25 سال گذشته را در لندن زندگی کرده است تصریح کرد: «هر پنج جلد سفرنامه ها ارزشمندند، اما برای من لندن و پاریس و به خصوص لندن جالب توجه بود از این جهت که بدانم ایرانیان صد سال و پنجاه سال قبل که به خارج از ایران سفر کرده اند، نظرشان نسبت به جایی که من امروز سکونت دارم چطور است.»
او با بیان اینکه «در برخی از این سفرنامه ها اندیشه ای پشت نگارش وجود دارد و در برخی روایت محض است و تصویربرداری از آنچه که فرد دیده» درباره «عشق و نفرت به غرب» در سفرنامه های پنج جلدی مورد بحث سخن گفت.
شبیه باستانی پاریزی
تفرشی با ذکر این جمله که «این مجموعه کتاب نمونه موفق و درخشان برای حل معضلی که ما در انتشار آثار تاریخی داریم» این معضل و راه حل ارایه شده از سوی نشر اطراف را چنین توضیح داد: «معمولا محققان و نویسنده های ما بین دو جبهه نوشتن برای عوام یا خواص گرفتارند. یعنی تاریخ نگاری برای کسانی که تاریخ حرفه شان است یا کسانی که برای لذت و علاقه می خوانند. اما این مجموعه پنج جلدی پُلی است به هر دوی آنها، یعنی هم خواص می توانند از این اثر بهره ببرند و هم عوامی که علاقمند به این نوع کار هستند. نمونه کاری که مرحوم استاد باستانی پاریزی انجام می داد.»
این سندپژوه در ادامه سخنان خود با اشاره به کم و کاستی های این مجموع بر حضور مورخ و تاریخ نگار در کنار تیم منتشر کننده تیم سفرنامه ها در نشر اطراف تاکید کرد. او همچنین وجود حداقل یک صفحه درباره بیوگرافی نویسنده سفرنامه را در هر کتاب ضروری دانست و برای بسط آثار بعدی توصیه کرد: «اگر قرار است این کار ادامه پیدا کند باید در متون منتشر نشده یا کمتر در دسترس هم تفحص شود که البته کار بسیار دشواری است. یعنی علاوه بر کتاب های چاپی و خطی بروید سراغ گزارش های فصل و تک نگاری ماموران دولتی یا غیردولتی که به خارج سفر کرده اند که نه فقط درباره حیطه تخصصی خودشان بلکه با یک نگاه عمومی به مقصد نوشته شده اند، گزارش هایی که در آرشیوهای عمومی به طور پراکنده موجود است و زیاد هم هست.» تفرشی همچنین با اشاره به جذابیت «مجموعه پنج جلدی سفرنامه های قاجار» برای غیرایرانی ها، ناشر این کتاب ها را به ترجمه این آثار به زبان انگلیسی و زبان های دیگر توجه داد.
او در پایان خاطرنشان کرد: «چه عاشق این مجموعه باشیم و چه از آن متنفر باشیم در یگانه بودن آن تردیدی نیست و فعلا رقیبی ندارد.»
درک مغشوش از غرب در فقدان درک فلسفی
در ادامه محمدرضا جوادی یگانه، جامعه شناس و رئیس مرکز مطالعات و برنامه ریزی شهر تهران با بیان اینکه «استقبال از کتاب نشان می دهد ظرفیتی در آنها وجود دارد» سخنان خود را با نگاه به زاویه دید نگارنده ها و درک آنها از فرنگ و غرب آغاز کرد و گفت: «ما یک درک رویایی، ناقص، مغشوش و مبهم از غرب ایجاد کرده ایم که در این سفرنامه های مسافران قاجار هم به خوبی دیده می شود. در این سفرنامه ها می بینیم کسی متوجه نشده که در غرب چه می گذرد. مثلا در سفرنامه سیاح کارخانه و بیمارستان و سیرک در صفحه های زیادی توصیف شده اند که نشان می دهد ابهت این فضاها نگارنده را گرفته.»
این جامعه شناس درک ایرانی ها از فرنگ و غرب در نوشته های قاجار و پهلوی را اینگونه توصیف کرد: «درک ایرانی ها از فرنگ اینطور بوده است: ایرانی را فرض کنید که بدی هایش گرفته شده، می شود غرب. یا به تعبیر شفیعی کدکنی که می گوید «به کجا چنین شتابان؟/ به هر آن کجا که باشد به جز این سرا، سرایم»، فقط ایران نباشد، هرجا که بود، بود.»
جوادی یگانه نبود درک فلسفی را عامل مهم سردرگمی مخاطب و خواننده این آثار دانست و گفت: «ما نمی دانیم دنبال چه بگردیم، چون بیینده و نگارنده درک فلسفی نداشتند، یعنی نمی دانستند تغییرات در غرب تغییرات فلسفی است، چه در دوره قاجار و چه در دوره پهلوی. که این آزادی و پارلمان چطور به وجود آمده. هیچ کدام امانیست و رنسانس را متوجه نشدند؟ برای همین هر نوشته ای از فرنگ، فقط به توصیف ها اضافه می کرده و درک تازه ای وجود ندارد.» او تاکید کرد: «ما هنوز هم این نگاه را داریم و هنوز هم درک مان از غرب آن نگاه رویایی، مغشوش و مبهم است.»
جوادی یگانه هم سخنان خود را با نقد «مجموعه پنج جلدی سفرنامه های قاجار» به پایان رساند و ذکر جزییاتی از نگارنده، مانند سابقه سفر این افراد به خارج از کشور، میزان تسلط به زبان کشور مقصد، جایگاه اجتماعی او را ضروری دانست تا خواننده بداند نویسنده، سفرنامه را با چه معیاری نوشته است.
سفرنامه‌ای که جان دارد
کارشناس دیگر این جلسه جمشید کیان فر، کتاب شناس و نسخه پژوه در ادامه نشست «مجموعه پنج جلدی سفرنامه های قاجار» را «ارزشمند و جان دار» توصیف کرد که توجه او را به خود جلب کرده است.
او با تایید «سهل ممتنع» بودن کار تصریح کرد: «امروز که این کار را می بینیم فکر می کنیم کاری ندارد، ما هم می توانستیم انجامش دهیم، اما مهم آن فکر اولیه است که بتواند از محتوای در مجموع 51 کتاب که به عنوان منبع به کار برده شده، استفاده کند.»
این کتاب شناس هم به سیاق دیگر کارشناسان این نشست بر خطاهایی از کتاب که آنها را «حیرت انگیز و گریزناپذیر» خواند اشاره کرد و از «مشخص نبودن اساس توالی متن ها و بخش ها» و همچنین «آوانگاری نشدن اسامی» به عنوان نقاط ضعف مجموعه یاد کرد. او با تاکید بر اینکه «این مجموعه کار ارزشمندی است که قرار است نقدها آن را ازشمندتر کنند» تصریح کرد: «در تالیف این کتاب نگاهی به پیشینه تحقیق نشده. اینکه قبلا در این حوزه چه کارهایی انجام شده.»
کیان فر در پایان اظهارامیدواری کرد که در کارهای آتی نشر اطراف در حوزه سفرنامه، سفرنامه هایی که به صورت مجلد چاپ نشده اند هم مورد توجه قرار بگیرند.
کار تیمی و مشترک اطراف
علی اکبر شیروانی، تهییه کننده «مجموع پنج جلدی سفرنامه های قاجار» هم این اثر را نمونه خوبی از کار تیمی و مشترک نشر اطراف و محققان این انتشارات خواند و به برخی از نقدهای اساتید حاضر در جلسه پاسخ گفت. او درباره «عدم توالی بخش ها و متن ها» گفت: «از ابتدای کار نگاه من این بود که مخاطب عام و خاص هر کدام به چه نحوی با کتاب مواجه می شود. چینش مرتب برای گروه دوم کتاب را در دسته کتب تاریخی قرار می داد و موجب می شد گروه دوم هم کتاب را پس بزند. این نوع چینش و فرآوری کتاب خواند آن را برای هر گروهی آسان کرده است.» شیروانی همچنین نبود بیوگرافی از خواننده ها را اقدامی برای پرهیز از «جهت دهی به ذهن مخاطب» عنوان کرد.
در ادامه نشست رضا آذری شهرضایی از محققان سندی و تاریخی و صاحب مجموعه پنج جلدی «مجموعه مقالات خلیل ملکی» که در میان مهمانان جلسه حاضر بود خواست در مجلدهای بعدی به مطبوعات دوره قاجار هم مراجعه شود که سفرنامه هایی هم در جراید آن دوران منتشر شده است.
پرهیز از خودنمایی به نفع روایت
پایان نشست نفیسه مرشدزاده، مدیر نشر اطراف درباره آنچه اساتید در نقد کتاب برشمرده بودند گفت: «تقریبا بیشتر چیزهایی را که در نقد کتاب ما گفته شد، به نفع روایت، عامدانه انجام ندادیم. مثلا از چشم ما مغفول نمانده که باید برای نگارنده سفرنامه ها بیوگرافی می داشتیم، اما عامدانه این کار را انجام ندادیم به نفع روایت. به نفع اینکه چشم مخاطب اصلا پریشان هیچ دانایی نشود و روایت بخواند. البته حتما در چاپ های بعدی در پایان کتاب –باز هم قول نمی دهم در ابتدای کتاب- این کار را انجام می دهیم.» او همچنین در پاسخ به سوال یکی از حضار که درباره «مجموعه پنج جلدی سفرنامه های قاجار» گفته بود «این کار خیلی سریع جمع شده و یک نگاه شدید بازاری در این کتاب ها بوده» تاکید کرد: «سعی می کنیم بخشی از اشکالاتی که اساتید فرمودند را در چاپ های بعدی رفع کنیم، اما این مجموعه نه شتاب زده بوده و نه بازاری. تا الان با برچسب بازاری بودن هر نوع فرآوری از دانایی را برای مخاطب گسترده تر پس زده ایم.»
نظر شما