استدلال و برهان در سیر تعاملات مختلف خصیصه ذاتی اسلام است

به گزارش خبرنگار گروه اندیشه خبرگزاری شبستان: یکی از مهمترین راهبردهای موثر در برقراری روابط و تعامل با دیگران در هر سطحی، برقراری گفت وگوی سازنده و ایجاد تعامل بر بستر صلح و آزادگی است. این خصایص یکی از آموزه های محوری دین مبین اسلام محسوب می شود که مورد تاکید پیامبر(ص) و ائمه اطهار (ع) بوده است. با این وجود در دنیای کنونی و حتی در بسیاری از کشورهای اسلامی گویی قطعه ای گمشده است به این معنا که کمتر به صلح و مدارا و گفت وگو و تعامل توجه می شود. نتیجه چنین برخوردهایی در سطح فضای بین المللی به وجود آمدن چالش های مختلف منطقه ای و فرامنطقه ای است .

بر آن شدیم در راستای بررسی دیدگاه دین مبین اسلام نسبت به مسایل یاد شده با دکتر «جلال درخشه» عضو هیات علمی دانشگاه امام صادق(ع) به گفت و گو بنشینیم. وی محقق و مولف فعالی است که تاکنون آثار و پژوهش های متعددی را به رشته تحریر در آورده است. در ادامه حاصل این گپ و گفت را می خوانیم:

تعامل و گفت وگوی سازنده در سطح روابط بین المللی اعم از روابط سیاسی و فرهنگی، باید چه ویژگی هایی داشته باشد حتی اگر اندیشه طرف مقابل، یک اندیشه باطل باشد؟

نظام کنونی بین الملل، نظام برخاسته از عصر جدید و با ویژگی های خاص خودش است که باید آن را بر مبنای دولت-ملت توضیح داد. نظامی که همچنان هم در روابط بین المللی اعتبار خودش را حفظ کرده است و با وجود تغییراتی که در دوره های مختلف روی داده اما هنوز ابتنای نظام بین المللی بر چارچوب دولت –ملت است و قاعدتا هر کشوری در این نظام دنبال به دست آوردن و حفظ منافع خویش است .

از طرف دیگر پیچیدگی های زندگی و مناسبات امروز جهانی ایجاب می کند که کشورها با یکدیگر همکاری داشته باشند و به نظر می رسد که ظهور  استعداد و ظرفیت کشورها نیز عمدتا در گرو همین همکاری های متقابل و کاهش تعارضات سیاسی بین کشورها است. چنان چه در مناسبات اجتماعی هم شکوفایی ظرفیت های  انسانی در تعامل و همکاری متقابل آنها است .

به عبارت دیگر امروزه در عرصه سیاست خارجی، رسیدن و نیل به اهداف ملی و ایفای نقش در جهان بر اساس همین تعاملات و مناسبات  بین المللی صورت می پذیرد که قاعدتا از مهمترین ابزار آن نیز «دیپلماسی» است که اگر با درایت  و منطبق با مقتضیات از آن بهره گرفته شود، نه تنها می تواند  به کسب و حفظ منافع کمک کند بلکه می تواند در روند  صلح و امنیت جهانی نیز کمک موثری داشته باشد. قاعدتا چنین شیوه ای، در واقع همان شیوه ای  است که جای جنگ و منازعه را می گیرد. هر چند بکارگیری چنین روشی به معنی موفقیت آمیز بودن همیشگی ان نیست زیرا چنانکه اشاره کردم ،عرصه روابط جهانی عرصه رقابت بر سر منافع است  و متاسفانه کمتر اصول و معیارهای اخلاقی و یا حقوقی بر آن حاکم می باشد لذا ممکن است کشوری برای پیشبرد اهداف خود از ابزار های دیگر ی مثل «زور» هم استفاده کند .

در هر حال این بحث را می توانیم یک وقت به عنوان مقوله ای تئوریک  مورد ملاحظه و بررسی قرار دهیم و یک وقت هم آن را  در ذیل سیاست خارجی یک کشور مثل جمهوری اسلامی ایران؛ من در اینجا می خواهم از نگاه خود این مساله را توضیح دهم که قاعدتا جنبه های تئوریک نیز در آن لحاظ می شود .

از خصلت های مهم سیاست خارجی جمهوری اسلامی با وجود همه فراز و فرودهایی که در مناسبات بین المللی با آن روبرو بوده است، خصلت تعامل گرایی آن است و اگر احیانا تعارضی هم مشاهده می شود عمدتا به جهت کوشش طرف های مقابل ایران در جهان بوده است که به دنبال گسترش و بسط قدرت و هژمونی خود بوده اند. لذا در برخی موارد ممکن است که این تنش ها دیده شود. به عبارت دیگر، اساس سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران «رویکردی تعامل گرایانه» بوده است حتی در سخت ترین شرایط مثل شرایط جنگ و تحریم های گسترده ای که علیه ما وجود داشته و دارد ایران همواره سعی کرده از این ظرفیت در جهت اجرای سیاست خارجی خو د بهره گیرد.

به نظر شما در چنین  تعاملی چه ویزگی هایی باید مورد توجه قرار گیرد ؟

توضیح دادم که عرصه سیاست خارجی عرصه تعارض منافع است. به همان معنا که ما به عنوان واحد سیاسی در سطح بین المللی به دنبال کسب و حفظ منافع ملی خود هستیم، سایر واحدهای سیاسی نیز دنبال کسب و حفظ  منافع خودشان هستند، این اصل در سیاست خارجی کشورها حاکم است که حداکثر منافع و حداقل ضرر  را کسب کنند. بنابر این ما نیز باید به دنبال جست و جوی منافع خودمان در عرصه جهانی باشیم، تا حداقل ضرر به منافع و هویت ما وارد شود و منافعمان را نیز بیشینه کنیم. البته اینکه منفعت در سیاست خارجی هر کشوری چیست؟ به عوامل مختلفی بر می گردد و از این رو  مفهوم منافع می تواند علیرغم وجود قدر مشترک برای آن توضیحات متفاوتی نیز داشته باشد .

بنابراین اگر بخواهیم به شکل خلاصه بحث را تبیین نماییم می توان گفت تعاملات بین المللی ما باید بر ویژگی هایی استوار شود که عبارتند از :

۱. باید مبتنی بر حفظ منافع ملی کشور باشد

۲.باید مبتنی بر اصول و مبانی سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران باشد که در اینجا بر دو مساله مهم تاکید می کنم؛ یکی حفظ استقلال کشور به عنوان یک مطالبه بنیادین تاریخی و انقلابی ملت ایران، که البته در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران نیز بر آن تاکید شده است و دیگری عدالت پیشگی و ظلم ستیزی .

۳. هرگونه تعاملی باید مبتنی بر عقلانیت و منطق برهانی باشد

۴.بر مبنای دفاع از حقوق کشور جهت دهی شود

۵. هرگونه تعاملی لاجرم باید مبنتی بر مشترکات فی مابین دولت ها شکل گیرد

۶.مورد دیگری که باید ذیل یک عامل بین المللی مورد توجه جدی باشد آن است که این تعامل مبتنی بر اطلاع و آگاهی زیرکانه از شرایط و مناسبات بین المللی شکل بگیرد .

۷. با صبر و مقاومت توام با هم صورت بپذیرد،‌ زیرا در عرصه چنین تعاملات پیچیده ای نمی توان انتظار داشت که نتایج آن نیز فوری حاصل شود بنابراین نتیجه بخش بودن هرگونه تعاملی به ویژه با توجه به شرایط حاکم بر سیاست خارجی ما حتما باید توام با صبر و مقاومت و تامل آگاهانه و در جهت حفظ منافع ملی کشور صورت پذیرد .

نگاه اسلام به مساله گفت وگو چگونه است؟ در قرآن کریم آمده است: «وَجَادِلْهُمْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ» ؛ این جدال احسن چه مجادله ای است؟

در قرآن کریم ذیل آیات متعددی بحث جدال وارد شده است که هر کدام شان معنایی خود را دارد ولی در آیه ای که اشاره کردید یعنی آیه 125 سوره نحل در واقع ناظر بر دو جریان هدایت و ضلالت است و خداوند امر می فرماید که باید بر اساس حکمت و اندرز نیکو انسان ها  را  به سوی راه خدا دعوت کرد .

بنابراین آیه نشان می دهد که هم جدال احسن داریم و هم جدال غیر احسن و خداوند در این آیه روی جدال احسن تاکید می کند که شاید اگر به عبارت قبلی این آیه عنایت کنیم دو نکته در آن نهفته باشد، یکی حکیمانه برخورد کردن و دیگری از طریق موعظه حسنه  یا اندرز نیکو. لذا ملاحظه می کنیم که  سیره پیامبر(ص) و ائمه اطهار(ع) نیز به همین نحو بوده و در شدیدترین شرایط تاریخی مثل فتح مکه این رویکرد وجود داشته و لحاظ شده است، چنانکه خداوند در ایه 46 سوره عنکبوت هم در رابطه با اهل کتاب می فرماید:« وَلَا تُجَادِلُوا أَهْلَ الْكِتَابِ إِلَّا بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ» که تعبیر «التی هی احسن» تعبیر بسیار کاملی است که همه ی روش هاى صحیح و مناسبِ  را شامل می شود .

البته این آیه در مورد چگونگی رفتار مسلمان ها با اهل کتاب است و قاعدتا در هر دو آیه به مهمترین اصولی که باید در مناسبات بین مسلمانان و دیگران حاکم باشد تاکید شده است. بنابراین گرچه از واژه  جدال در قران کریم معانی مختلف و تعابیر متعددی بیان شده است ولی در مجموع به نظر می رسد بر اساس دو آیه ای که اشاره شد به معنی جدا کردن مخالف از عقیده ی نادرست است؛  آن هم به وسیله حجت و دلیل آوردن و بعلاوه در آیه 125 سوره نحل بر دو ویزگی خاص جدال یعنی «توام بودن با حکمت و اندرز نیکو» تاکید شده است. قاعدتا باید  این اصل کلی  قرانی را  مسلمانها در مناسبات خارجی خود نیز لحاظ کنند .

در تنیجه در مجموع در هر تعاملی باید در چارچوب آموزه های قرآنی و اهل بیت در ذیل منطق و برهان و استدلال پیش برویم.