تاثیر نهضت علمی امام صادق(ع) بر وحدت مسلمانان

به گزارش گروه اندیشه خبرگزاری شبستان: آموزه های الهی، گویای این است که یگانه رسالت انبیاء الهی و جانشینان آنها، هدایت مردم به سوی پروردگار است. امام صادق(ع) نیز همانند همه امامان معصوم شیعه، سیاست ناب الهی و دینی را در روزگار خود به یادگار نهاده اند؛ بخش مهمی از تلاش های فرهنگی روزگار امامت 34 ساله ایشان، به منظور ارشاد، هدایتگری، تربیت و اصل امور اعتقادی بر اساس معارف ناب اهل بیت(ع) صورت گرفته است. امام صادق(ع) با توجه به شرایط ویژه دوران خود، سیاست عدم قیام مسلحانه علیه حاکمان جور و در مقابل، ایجاد نهضت بزرگ بیدارگری توده شیعه و آشنا کردن آنان با حقایق اسلامی را در پیش گرفت. ایشان برای اجرای این سیاست کلان از راهبردها وشیوه های خاصی بهره گرفت که می توان به نهضت بزرگ تولید علم، مبارزه با فرقه گرایی ها و ... اشاره کرد. آن حضرت با ایجاد بزرگترین دانشگاه اسلامی(دانشگاه جعفری) و سازماندهی فکری مکتب،

تربیت شاگردان در رشته های خاص، برپایی مناظرات و معرفی خط مشی تشیع موجب انسجام میان مسلمانان گردید.

در این مقاله تلاش بر آن است تا با استفاده از متون مقدس اسلامی، شواهد تاريخی و بکارگیری شیوه های پژوهش تاریخی، به بررسی جایگاه تعلیم و تربیت به عنوان رویکردی از سبک زندگی امام جعفر صادق(ع) پرداخته شود.

 

مقدمه:

هر یک از پیشوایان بزرگ دینی در عصر خود، عهده دار ارشاد و رهبری جامعه اسلامی، پاسدار و نگهبان آئین اسلام بودند، بی شک خط مشی و شکل مبارزه هایی که انتخاب می کردند، بر اساس اوضاع و شرایط اجتماع، ارزیابی قدرت ها و جبهه گیری مخالفان اسلام بود. به همین جهت نحوه برنامه ها و عکس العمل امامان، در برابر حوادث عصر خود، همیشه یکسان نبود، بلکه گاهی به صورت مبارزه و قیام و گاهی به صورت تقیه جلوه گر می شد.(پیشوایی،1353: 606) .

به طور حتم امام جعفر صادق(ع) در طلیعه حرکت و نهضت علمی اسلام، در اوایل قرن دوم هجری، همزمان با انتقال خلافت، از سلسه بنی امیه به آل عباس، یکی از چهره های درخشان و مورد توجه و محل  رجوع علمای اسلام به خصوص طبقه محدثین، فقها، اهل کلام و مفسران قرآن به شمار می رفته است. روش پیشوای ششم نیز در نشر علوم مختلف، ترویج حدیث، تربیت شاگردان و ایجاد نهضت علمی پیداست.(ابن ابی الحدید،بیتا: 18/1؛ خضری،بیتا:263) 

 

کاوش و بررسی ابعاد وجودی و علمی آن امام همام، بسیاری از حقایق پنهان، در کیفیت رشد،گسترش و شکل گیری فرهنگ و علوم اسلامی را، روشن می کند. کما اینکه شیوه آن امام جلیل علوی، در قلمرو سیاست، تعلیم و تربیت و پرورش شاگردان عالم و متعهد، در روزگار خود می تواند برای همه علما و متفکران اعصار بعد درسی آموزنده باشد.(واعظ زاده خراسانی،1370: 5)

 

در این مقاله تلاش بر آن است تا با استفاده از متون مقدس اسلامی، تحلیل نظریات مورخان و با استفاده از شیوه پژوهش های تاریخی به بررسی جایگاه تعلیم و تربیت بهعنوان رویکردی از سبک زندگی امام جعفر صادق(ع) پرداخته شود. به این منظور ابتدا اشارهای به جایگاه علمی امام صادق(ع) و نهضت تولید علم داریم و سپس گذری بر مناظرات کلامی، تنوع علوم و شاگردان امام صادق(ع) خواهیم داشت.

 

جایگاه علمی امام صادق(ع) و نهضت تولید علم:

 

فروپاشی و اضمحلال حکومت امویان و شکل گیری دولت عباسیان، فرصتی کافی برای اشاعه و نشر علوم، احکام شرع و تعالیم نبوی برای امام صادق(ع) فراهم نمود. امام(ع) در طول دوران زندگانی خود، با پنج تن از خلفای اموی و دو تن از خلفای بنی عباس معاصر بود(مسعودى،1374: 297/3)  و همین اوضاع و شرایط حاکم سبب شهرت و آوازه ایشان در آن دوران شد، به گونه ای که از ویژگی های مکتب رو به گسترش ایشان، که دارای چهار هزار شاگرد بود و همگی از علما و دانشمندان بودند، می توان به آزادی بیان، نقض و ابرام در سایر حوزه های دینی و علوم طبیعی اشاره کرد.

 

 در همان زمان که اندیشه یونان بر اتکا به علوم نظری و مسلمات و روش استدلال تأکید داشت، امام صادق(ع) کاوش های خود را در قالب روش تجربی انجام می داد و قرآن را، که بر حجیت محسوساتِ متجلی در واقعیت موجود تأکید دارد و ما را به رد مسلمات و امور شایع تشویق می کند، تنها اتکای خود در این باره قرار داد. به همین دلیل است که دانشگاه امام صادق(ع) در مدینه منوره مملو از دانشمندان و اهل تخصص در تمامی زمینه های پیشرفت های علمی آن روز بوده که شیمی، طب، جغرافیا و فلسفه و نیز علوم دینی همچون علم الحدیث و فقه، نمونه هایی از آن می باشند. از این رو امام همواره می فرمود: «علم و دانش (آموخته های خود) را به رشته تحریر درآورید که تنها در این صورت قادر به حفظ آن خواهید بود».(کتانی،1991: 25)

 

اینگونه تأکید امام(ع) بر بُعد تجربی و کاوش علمی مداوم و مستمر، شاگردان ایشان را به فراگیری اندیشه مکتب یونان آن هم بدون خلل وارد شدن به محورهای فکر و اندیشه اسلامی قادر ساخت. از این رو، امام صادق(ع) موضوعاتی همچون جبر، اختیار، قضا و قدر را بدون هیچگونه جمود و تحجری مورد بحث و گفتگو قرار می داد.(الجمری،جلالی، 1384: 184)

 

ایشان به شاگردان خود شیوه عمل به دلیل استقرائی برای تحصیل معرفت در هر دو بُعد انسانیت و نظام هستی را آموزش می داد و قرآن را به عنوان منبع الهی معرفت دینی معرفی می کرد، که این امر منجر به جهت دهی معرفت بشری می شد.(همان:186)

 

حضرت با تأسیس دانشگاه چهار هزار نفرى در رشته هاى مختلف, متخصصین بسیارى در رشته هاى کلام، فقه، حدیث، طب، شیمى و ... تربیت کرد. (نساجی زواره،1386: 38 ؛ خطیبی،1386: 140) براى درک عظمت گوشه اى از دانشگاه بى همتاى اسلامى، کافى است گفته شود که اصول چهارصدگانه حدیث و معارف اسلامى که تنها منبع اصلى و اصیل کتابهاى معتبر چهارگانه «کافى شیخ کلینى، من لایحضره الفقیه صدوق و تهذیب و استبصار شیخ طوسى» محصول مستقیم شاگردان با کفایت امام صادق(ع) بوده است.(عقیقی بخشایشى،1361: 19)

 

امام صادق(ع) نهضت علمى و مذهبى خود را گسترش داده و عملاً مدینه را حوزه درسى قرار دادند که در آن هزاران پژوهنده مشتاق، در رشته هاى گوناگون از محضر آن امام همام بهره می گرفتند. شهرت علمى امام، در بلاد اسلامى آن چنان چشمگیر و زبانزد خاص و عام بود که از نقاط بسیار دور سرزمین هاى اسلامى براى کسب فیض به مدینه و حوزه درس ایشان مى آمدند و از دریاى بى کران علوم الهى بهره مى بردند. حتى بسیارى از متفکران غیر مسلمان نیز براى مذاکره علمى با امام به خدمتش مى رسیدند و حضرت به میزان سطح درک و علم شان پاسخ مى گفتند؛گاهى سطح علمى سوال کننده ایجاب مى کرد که حضرت پاسخ علمى و فلسفى بدهد و گاهى پاسخ در حد ابطال دلیل خصم بودن و گاهى ساده تر از آن.(اکبری،1378: 21)

با توجه به مسائل بیان شده، امام صادق(ع) نهضت بزرگ تولید علم را برای تعمیق بیداری اسلامی و معرفی تعالی ناب محمدی(ص) در زمینه های زیر ایجاد کرد:

1: انتشار آموزه های عقیدتی، اخلاقی و عملی شریعت ناب اسلام: به این منظور بزرگترین دانشگاه اسلامی (دانشگاه جعفری) را در مدینه بنا نهاد که مرکز بزرگ تولید علوم اسلامی شد. 2: پرورش نخبگان علمی و فرهنگی 3: تعلیم شاخه های مختلف علوم (حیدر،1969: 28/3)

 

مناظرات کلامی امام صادق (ع):

یکی از ابزارهای کارآمد مسلمانان و به ویژه شیعیان در دفاع از مبانی و اصول آیین اسلام، در طول تاریخ این دین، بحث و مناظره با مخالفان، پیرامون مباحث اعتقادی و باورهای کلامی این دین بوده است. در زمان امامت امام باقر(ع) و امام صادق(ع) با توجه به فضای فکری به وجود آمده، جامعه اسلامی پذیرای افکار و اندیشه های وارداتی از سرزمین های مفتوحه شد و زمینه و شرایط لازم برای طرح اندیشه های گوناگون فراهم آمد و خیلی زود این شرایط، پیامدها و آثار خود را نمایان ساخت. (مظفر،1368: 281؛مطهرى،1387: 157) .

 

 از این زمان به بعد رویکرد تکیه بر نص، سماع و نقل حدیث، تا حدودی به سوی تحلیل عقلی حدیث و اجتهاد در آن متمایل شد. یکی از علل این تغیییرات، بروز مکاتب جدید فکری و گشایش باب مناظرات میان برخی از اصحاب امام صادق(ع) با مخالفان بود. طبیعی است که بهره گیری از فن مناظره برای غلبه بر خصم، مستلزم قدرت تحلیل عقلانی و اجتهادی آموزههای حدیثی بود.(رنجبر،1385: 185) امام صادق(ع) به گروهی از یاران خود چنین فرمود: «با مخالفان خود احتجاج کنید و راه هدایتی را که شما بر آن هستید (راه گمراهی را که آنان بر آن هستند) برایشان تبیین کنید و با آنان درباره ولایت و وصایت علی(ع) مباهله کنید.(مفید،1413: 71؛ مجلسی،1403: 452/10)

 

امام(ع) در تربیت نیروهای متخصص، هدایت و سازماندهی مناظرات و احتجاجات کلامی، نقش خود را به خوبی ایفا کردند که مهمترین کوششهای ایشان را میتوان در موارد ذیل خلاصه کرد:

1:آموزش و توجه دادن به بهره گیری از قرآن، سنت و عقل در مناظرات و تربیت شاگردان متخصص در این زمینه.(طبرسی،1386: 245/2)

2: تشویق و احترام به متکلمان (مفید،1414: 71)

3: دفاع از برخی از شاگردان و دلداری آنان در برابر برخی از اتهامات و رهنمود دادن به آنان مبنی بر اینکه از طرح و بحث مطالبی که مردم به آن شناخت ندارند، پرهیز کنند، تا مبادا مورد اتهام قرار گیرند.(طوسی،1348: 489/2)

4: هدایت مناظرات و تبییین و تحلیل شیوه های مناظره شاگردان و بیان نقاط ضعف و قوت مناظرات برخی از آنان و نهی مناظراتی که سخن ائمه(ع) در آن لحاظ نشود. (همان: 638/2؛ عابدی،1382 : 29)

 

تنوع علوم و شاگردان:

از ویژگی هاى امام صادق(ع) جامعیت در علوم مختلف بود؛ عظمت علمی ایشان در فقه، تفسیر، کلام، فلسفه، جبر و شیمی و ... به صورت بارزی نمود یافته است.(حسینی،1385: 77) برخی از کتاب های منسوب به آن حضرت عبارتند از: کتاب التوحید که آن حضرت املا کرد و مفضل بن عمر آن را تحریر کرد (مجلسی،1403: 152/3)، رساله اهوازیه(پاسخ به والی اهواز) (آقا بزرگ تهرانی، 1364: 485/2)، رساله فی غنایم(پاسخ های حضرت در مورد خمس و غنایم) (ابن شعبه،1382: 331)، نثرالدرر(کلمات قصار حضرت در آن گردآوری شده) (آقا بزرگ تهرانی، 1364: 109/2)، کتاب الحج که ابان بن عبدالملک آن را نقل کرده است.(رجال النجاشی،1374: 14) بهجز موارد بیان شده نوشته های دیگری نیز به آن حضرت منسوب است.(حسینی جلالی،بیتا: 172)

 عده‏اى از بزرگان شیعه چون هشام بن حکم، محمدبن مسلم، ابان بن‏تغلب، هشام بن سالم، مؤمن الطاق، مفضل بن عمر، جابربن حیان‏ و... از شاگردان و تربیت‏ شدگان محضر آن حضرت بودند که تعداد شاگردان ایشان را عده‏ اى از محققان و دانشمندان شیعه چهار هزارتن دانسته‏ اند و تنها از جواب سوال هایى که از آن حضرت مى‏ شد، چهار صد رساله نگارش یافته است.(محقق حلی، بیتا:‏26/1) بعضى از شاگردان امام‏صادق(ع) داراى آثار علمى و شاگردان متعددى بودند، به عنوان‏ نمونه هشام بن حکم سى و یک جلد کتاب نوشته (فتال نیشابورى،1366:‏229؛ طبرسى،1376: 284) و جابربن حیان ‏نیز بیش از دویست جلد کتاب در زمینه‏ هاى گوناگون به خصوص ‏رشته‏ هاى علوم عقلى، طبیعى، فیزیک و شیمى تصنیف کرده بود.(ابن ندیم،1381: ‏517،512) ابان بن تغلب در مسجدالنبى جلسه درس داشت و آنگاه که وارد مسجد مى ‏شد ستونى را که پیامبر(ص) تکیه مى‏داد، براى او خالى مى ‏کردند.(حیدر،1969: 55/1)

 

شاگردان امام از نقاط مختلف همچون: کوفه، بصره، واسط، حجاز وسایر مناطق و نیز از قبایل گوناگون مانند: بنى ‏اسد، مخارق، طى، سلیم، غطفان، ازد، خزاعه، خثعم، مخزوم، بنى ضبه، قریش به ویژه‏ بنى‏حارث بن عبدالمطلب وبنى الحسن بودند که به مکتب آن حضرت ‏پیوستند.(همان:37/1)به گفته ابن حجر عسقلانى، فقها و محدثانى همچون: شعبه، سفیان ‏ثورى، سفیان بن عینیه، مالک، ابنج ریح، ابوحنیفه، وهیب بن خالد، قطان، ابوعاصم و گروه انبوه دیگرى از آن حضرت ‏حدیث نقل کرده‏اند.(ابن حجر عسقلانی،1404: ‏88/1)

 

نتیجه گیری:

در تربیت اسلامی پس از قرآن، سنت و سیره ، اصلی ترین منبع محسوب میشود چرا که در قرآن بیان شده، پیامبر اسلام اسوه  نیکو برای شماست. پس از پیامبر(ص)، منبع بزرگ تعلیم و تربیت اسلامی، به خصوص برای تشیع، سنت و سیره  معصومین(ع) است که هادیان طریق و ناجیان غریقند. در میان ائمه معصومین(ع)، امام جعفر صادق(ع) جایگاه ویژه ای دارند؛ بر این اساس بررسی سیره و سخنان آن امام همام و استنباط و استخراج اهداف و روش های تربیتی از آنها دارای اهمیت ویژه ای است.امام صادق(ع) با تدوین فقه و حدیث و نشر معارف اهل بیت، تشیع را آسیب ناپذیر ساخت و سهم ایشان چنان بزرگ است که مذهب شیعه را «مذهب جعفری» نامیدند. امام صادق(ع) با توجه به شرایط ویژه دوران خود، با ایجاد بزرگترین دانشگاه اسلامی(دانشگاه جعفری) و سازماندهی فکری مکتب، تربیت شاگردان در رشته های خاص و معرفی خط مشی تشیع موجب انسجام میان مسلمانان شد. حضرت با تأسیس دانشگاه چهار هزار نفرى در رشته هاى مختلف، متخصصین بسیارى در رشته هاى کلام، فقه، حدیث، طب، شیمى و ... تربیت کرد، علاوه بر آن با برگزاری جلسات مناظره و احتجاجات کلامی، نقش خود را به خوبی ایفا کردند.

 

منابع:

ابن ابی الحدید، عبدالحمید، (بیتا)، شرح نهج البلاغه، قم، انتشارات کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی

ابن ندیم، محمد بن اسحاق،(1381)، الفهرست، ترجمه رضا تجدد،تهران، انتشارات اساطیر

ابن حجر عسقلانی،احمد بن علی،(1404)،تهذیب التهذیب، بیروت، دار احیاء التراث العربی، موسسه التاریخ العربی

ابن شعبه،حسن بن علی،(1382)، تحفه العقول، ترجمه صادق حسن زاده، قم، انتشارات آل علی

اکبری، محمود، (1378)،«نگاهی به شیوه های تبلیغی امام صادق(ع)»، نشریه پاسدار اسلام، شماره 218

آقا بزرگ تهرانی، محمد محسن، (1364)، الذریعه الی تصانیف الشیعه، بیروت، دارالاضواء

پیشوایی،مهدی، (1353)، «پاسدار دانشگاه جعفری»، مجله درس هایی از مکتب اسلام، سال 15، شماره 8

الجمری،منصور.جلالی،حسن، (1384)، «مکتب امام صادق و نوع نگرش فکری آن»، شیعه شناسی، شماره 11

حسینی جلالی، محمد رضا،(بیتا)، تدوین السنه الشریفه، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی

حیدر، اسد، (1969)، الامام الصادق و المذاهب الاسلامیه، بیروت، دارالتعارف

حسینی، محمد حسین،(1385)، «جایگاه علمی امام صادق(ع)»، مبلغان، شماره 77

خضری، محمد، (بیتا)، تاریخ التشریع الاسلامی، قم، دارالارقم بن ابی الارقم

خطیبی، محمد،(1386)، «حیات سیاسی امام صادق(ع)»، فصلنامه پیام، شماره 85 

رجال النجاشی،ابوالعباس،(1374)، فهرست اسماء مصنفی الشیعه المشتهر، قم، مکتبه الداوری

رنجبر،محسن،(1385)، «مناظرات کلامی شیعه و نقش فرهنگ ساز ائمه»، شیعه شناسی، سال 4، شماره 16

طبرسی، ابومنصور احمد بن علی، (1386ق)، الاحتجاج، نجف، دارالنعمان

طبرسى، فضل بن حسن،(1376)، اعلام الورى باعلام الهدى،قم، موسسه آل البیت(ع)

طوسی، محمد بن حسن، (1348)، رجال کشی، تصحیح میرداماد استرآبادی،قم، موسسه آل البیت

عقیقی بخشایشى، عبدالرحیم،(1361)، زندگانى امام جعفر صادق، قم، انتشارات نسل

عابدی، محمد، (1382)، «هدایت و تبلیغ در گفتار و رفتار امام صادق(ع)»، مبلغان،
شماره 48

فتال نیشابورى،محمد بن احمد،(1366)، روضه‏الواعظین، ترجمه محمود دامغانی،تهران، نشر نی

کتانی، سلیمان،(1991)، «الجانب الاجتماعی و السیاسی فی شخصیه الامام الصادق»، دمشق، همایش بین المللی امام صادق(ع)

محقق حلی،جعفر بن حسن،(بیتا)، المعتبر فی شرح المختصر،قم،موسسه سید الشهدا

مسعودى، على بن حسین، (1374)، مروج الذهب، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، شرکت انتشارات علمی فرهنگی

مظفر، محمد حسین،(1368)، صفحاتى از زندگانى امام جعفر صادق، ترجمه ابراهیم سید علوی،تهران، نشر قلم

مطهری، مرتضی، (1387)، بیست گفتار ،تهران، انتشارات صدرا

مفید، محمد بن محمد،(1413)، الارشاد، قم، انتشارات موسسه آل بیت

، (1414)، اعتقادات الامامیه، بیجا، انتشارات دارالمفید

مجلسی، محمد باقر،( 1403)، بحارالانوار، بیروت، انتشارات موسسه الوفاء

نساجی زواره، اسماعیل،(1386)، «آموزههای تربیتی از منظر امام صادق(ع)»، نشریه پاسدار اسلام، شماره 28

واعظ زاده خراسانی،محمد، (1370)، «نقش امام صادق در نهضت علمی صدر اسلام»، مجله مشکوه، شماره 32

 

*نوشته شده توسط گلاره امیری، دانشجوی دکترا تاریخ اسلام دانشگاه علوم تحقیقات تهران، مدرس دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرمانشاه (گروه معارف اسلامی)