خبرگزاری شبستان - رشت: سرزمین کهنسال ایران در شکل‌گیری، تداوم و گسترش فرهنگ، تمدن و دیگر جلوه‌های زندگی بشری، نقش ویژه‌ایی داشته است. با بررسی سبک‌ها و تاریخ معماری بشری و آثار مربوط می‌توان این تاثیرگذاری‌ها را دریافت که « چهارتاقی» جلوه‌ای از این پیدایش، تداوم و گسترش است.
در گیلان این چهارتاقی‌ها به شکل کندوج بروز کرده است که دارای معماری و سبکی خاص و نمونه‌ایی از معماری بومی گیلانی است که متاسفانه در معرض فراموشی است.
کندوج، واژه‌‌ای گیلکی است که با نام‌های دیگر محلی کوندوج، کوندیج، کوروج، کوتی و کوتام در نقاط مختلف گیلان و غرب مازندران از آن نام برده میشود و سازه ایست که شالیکاران شمالی از آن برای نگهداری و انبار کردن ساقه‌‌های شالی استفاده می‌کردند.
کندوج، مربعی شکل و به طول و عرض ۳ تا 4.5 متر، به ارتفاع 1.5 متر فقط از یک سو باریکه راهی برای ورود دارد. پهنای این سکو نسبتأ زیاد است و از چهار گوشهٔ آن، چهار ستون مخروطی به ارتفاع 2.5 متر بالا می‌رود. بر روی این ستون‌ها که از گل خام و رسی است، چهار قطعه از تنهٔ درخت که به صورت منشور بسیار قطور تراش داده شده، کار گذاشته میشود و واشان‌های قطور چهار سویه ساختمان بر روی این منشورها استوار گردیده، بر روی آنها چوب‌های قطور میخ می‌کنند تا خوشه‌ها را بتوانند روی آنها انبار کنند.
بام این بنا هم که از گیاه مخصوصی به نام لی پوشیده شده به شکل منشور کله قندی است. عمومأ پوشش سقف کندوج را کلوش (ساقهٔ برنج)، گالی (نوعی گیاه مردابی) و به ندرت لت پوش (تختهٔ تبر تراش‌خورده) و نیز امروزه سقف کندوج را از شیروانی حلب می‌سازند. برای رفتن به بام فقط از نردبان استفاده میشود. از کف کندوج نیز برای دانه کردن خوشه‌ها بهره گرفته میشود.
گفتنی است که در بالای بام پوشالی و مخروطی شکل کندوج، گمج (نوعی ظرف لعابی از جنس خاک رس) را وارونه می‌گذارند و به دین وسیله مانع ورود آب باران از انتهای سقف به داخل کندوج می‌شوند.
از مهمترین مزایای کندوج، بالاتر بودن آن از سطح زمین است که باعث میشود با آب باران یا طغیان رودخانه و رطوبت زمین به محصول برنج آسیبی وارد نشده و برنج فاسد نشود، از سوی دیگر از نفوذ حیوانات موذی به خصوص موش به داخل انبار برنج پیشگیری می‌کند.
از ویژگی‌های بارز معماری بومی در ساخت کندوج این است که در میانهٔ آن هواکشی جهت جریان هوا تعبیه میشود که سبب خشک شدن برنج می‌گردد.
بنا به تجربیات و شنیدارها اگر شلتوک برنج در کندوج بماند، پخت و طعم جالبی خواهد داشت. گفتنی است برای کشیدن برنج به کندوج از چوب دو شاخه شبیه دوخالنگ یا چنگک که به شکل عدد هفت می‌باشد استفاده میشود که یک سرش وصل به طناب است و سر دیگر را در برنج دَرز فرو می‌کنند و از زمین به بالای کندوج می‌کشند.
مهمترین عنصر سازنده کندوج چوب است، این سازه بومی دارای پی شکیلی بود به این صورت که ابتدا «ریت» و بعد از آن « زی» از جنس توسکا را روی هم قرار می‌دادند، قبل از گذاشتن چوب‌ها سنگی در زیر آنها می‌گذاشتند تا رطوبت وارد کندوج نشود. بعد از آن، تخته کندوج را روی چوب‌ها و چهار ستون از جنس درخت‌های بادوام منطقه مانند آزاد، پلت یا لی را در چهار گوشه تخته که به آن پای کندوج می‌گفتند، نصب می‌کردند، روی پاها که ستون کندوج بود تخته ای گرد به نام «پر» که بین پا و « لار» قرار می‌گرفت، می‌گذاشتند.
محمدرضا قربانیان، دانشجوی دکترای معماری و مرمت بنا با بیان اینکه در تعریفی ساده «چهارتاقی» شکل ساختمانی مکعب مانند گنبدداری است که وسط هر ضلع آن ورودی قوس داری قرار دارد، به خبرنگار شبستان گفت: مهمترین نمونه‌های استفاده از نقشه و پلان چهارتاقی، بنای بازه هور در خراسان و چهارتاقی نیاسر در کاشان است که به ترتیب مربوط به دوران پارت و ساسانیان است.
وی افزود: معماران ایرانی در دوره اسلامی تاریخ ایران نیز همچنان از طرح و نقشه چهارتاقی استفاده کردند که بیشتر در بناهایی چون آرامگاه‌ها نمود یافته است.
قربانیان با تصریح اینکه بهره جستن از کندوج استفاده از پلان و نقشه منحصر بفرد چهارتاقی است تاکید کرد: این چهارتاقی در مناطق شمالی به‌ویژه گیلان نه بعنوان آتشکده یا آرامگاه بلکه بعنوان جایگاه آذوقه کشاورزان مورد استفاده قرار گرفت.
وی اذعان کرد: کندوج مهمترین فرم چهارتاقی در گیلان با استفاده از مصالح بومی است.
این روزها روستاییان از کندوج برای ذخیره‌سازی برنج استفاده نمی‌کنند و گرد و غبار فراموشی بر روی آن نشسته است. در روستاهای محدودی می‌توان اثری از این معماری بومی گیلان که نمونه‌ای از معماری بومی ایران است را دید و آنهایی هم که باقی مانده‌اند بدون استفاده مانده و در معرض تخریب و نابودی قرار دارند.
نظر شما