به گزارش گروه اندیشه خبرگزاری شبستان به نقل از طلیعه: حجت الاسلام والمسلمین دکتر حسن آقانظری رئیس پژوهشگاه حوزه و دانشگاه در نشست هشتم از سلسله نشست های نظریه پردازی در قلمرو علوم انسانی اسلامی با موضوع روش های تحقیق در اقتصاد اسلامی با اشاره به خاستگاه نظریه پردازی علمی اقتصاد اسلامی با رویکرد نهادی آن گفت: روشهای تحقیق به این موضوع اشاره می کنند که از چه روشی برای تحقیق استفاده می شود. روش کتابخانه ای یا میدانی و یا تلفیقی از هر دو روش؟ روش های تحقیق، اسلوب تحقیق را بیان می کنند.
وی افزود: اقتصاددانان حوزه اقتصاد اسلامی با این سوال مواجهه هستند که در متدولوژی با چه روشی در اقتصاد اسلامی حرکت کنیم؟ آیا باید در اقتصاد اسلامی از روش پوزیتیویستی استفاده کرد یا روش تحلیلی و نظری؟ برای جواب به این سوال باید موضوع اقتصاد اسلامی تعیین شود تا روش تحقیق هم مشخص شود.
آقا نظری گفت: ستون فقرات اقتصاد اسلامی تأثیرگذاری بخش اعتباری بر بخش حقیقی است. من اگر بر اساس ادبیات حوزه ای بر تاثیرپذیری بخش حقیقی از بخش اعتباری سخن می گفتم همه اقتصاددانان عنوان می کردند که ما با این ادبیات آشنایی نداریم و این موضوع باید فقط در حوزه ها بحث شود. بنابراین من ابتدا موضوع نهادها را مطرح کردم و معتقدم در ادبیات اقتصاد اسلامی باید با نهاد آشنایی پیدا کنیم.
وی در ادامه گفت: متاسفانه سختی کار ما این است که در مراکز علمی آن اندازه ای که با ادبیات نئو کلاسیک کار شده با ادبیات نهادگرایی کار نشده است. در بین نهادگرایان تعاریف مختلفی وجود دارد. نورث در تعریف نهاد می گوید نهادها قوانین بازی در جامعه اند. جان راجرز سرل هم بر نهادگرایی کار کرده که محتوای مقاله او با مباحث اعتباری علامه طباطبایی هماهنگی دارد.
آقانظری گفت: سرل بیان می کند «ما واقعیت طبیعی و واقعیت نهادی داریم. واقعیت طبیعی را اگر قبول داشته باشیم و یا نداشته باشیم وجود دارد مانند گرما و سرما اما واقعیت نهادی را باید بپذیریم.» بین هستی شناختی و معرفت شناختی تمایز وجود دارد. شاید بخشی از نظر هستی شناختی سابجکتیو باشد اما از نظر معرفت شناختی ابجکتیو محسوب شود.
این استاد حوزه و دانشگاه گفت: در هستی شناختی وجود اشیا مورد نظر است ولی در معرفت شناسی، اشیا نه از آن جهت که وجود دارند بلکه از آن جهت که احکامی بر آنها قرار داده می شود، مورد توجه قرار می گیرند. ماهیت هایی مانند درد و لذت که از نظر هستی شناختی سابجکتیواند می توانند به لحاظ معرفت شناختی ابجکتیو باشند. مباحث قراردادی از نظر هستی شناختی اعتباری هستند اما از نظر معرفت شناختی واقعی هستند.
وی ادامه داد: جنس حکم شریعت، اعتبار است اما دارای پشتوانه محکمی است مانند زوجیت، مالکیت و ارث. چارچوب ها بر دو قسم تقسیم می شوند: بعضی ها تعریف کردنی هستند و بعضی قاعده ها هم اعتباری اند. دی. سی. نورث بر قاعده رفتاری تکیه می کند. بعضی از قواعد او برای ما قابل استفاده و بعضی دیگر غیر قابل استفاده هستند اما مباحث جان سرل که ماهیت نهاد را اعتبار می داند برای ما بسیار کارساز است، زیرا بحث علامه طباطبایی با مباحث سرل هم هماهنگی دارد.
رئیس پژوهشگاه حوزه و دانشگاه افزود: علامه طباطبایی حکم شریعت را قراردادی و اعتباری می داند و ما هم احکام شریعت را به بحث نهادگرایی از نگاه سرل ارتباط می دهیم. ما می توانیم از مباحث نهادگرایی بر اساس دیدگاه سرل از اعتبارگرایی شریعت استفاده کنیم.
بخش اعتباری اقتصاد بر واقعیات اقتصادی تاثیرگذار است
وی با بیان اینکه اقتصاد، اقتصاد پولی است، گفت: بخش اعتباری اقتصاد بر واقعیات اقتصادی تاثیرگذار است و با گذشت زمان بخش اعتباری دارای تاثیرگذاری بیشتری می شود. در بازار سرمایه هر روز قرارداد جدیدی بوجود می آید و به نام ابزار مالی عرضه می شود و بر واقعیات اقتصادی تاثیر می گذارد.
آقانظری اضافه کرد: اگر ما بتوانیم برای بخش اعتباری تعیین تکلیف کنیم اقتصاد اسلامی می تواند راهی برای خود بگشاید اما اگر تعیین تکلیف نکنیم تابع جریانی خواهیم شد که در خارج وجود دارد و دیگر عنوان اقتصاد اسلامی را نخواهیم داشت. ما بخش سود سرمایه و بهره را در بخش اعتباری سامان می دهیم .
وی اظهار کرد: اگر جریان پول بر اساس نرخ بهره حرکت کند، بهره اعتباری خواهد بود. ما پول می دهیم و بر اساس قرارداد بهره می گیریم. اگر بر اساس نرخ بهره و وام، بهره را بر اساس اصل چارچوب حرکت اعتبار قبول کنیم، بر پول کاغذی، چک و پول اعتباری تاثیرگذار می شود. اما اگر بهره را نپذیرفتیم و جایگزین آن را نرخ سود سرمایه قرار دادیم، تفاوت آن در این است که سود همیشه تابع بخش واقعی است اما نرخ وام الزاما اینگونه نیست.
استاد حوزه و دانشگاه بیان کرد: علم اقتصاد واقعیت ها را جستجو می کند. واقعیت ها شامل تورم، رکود، فاصله طبقاتی، فقر، مفاسد اقتصادی، توسعه و رشد می شود. وقتی واقعیات اقتصادی متفاوت شود نتیجه آن ایجاد علم میان رشته ای به نام اقتصاد اسلامی می شود که واقعیات اقتصادی را در ابعاد خرد و کلان شکل می دهد و نظریه پردازی بر اساس این واقعیات ارائه می کند، اما به این موازات باید از علم اقتصاد هم بهره گرفت.
آقانظری در پایان سخنانش اضافه کرد: نظریات در علم اقتصاد کیفی هستند و از جنس خانواده تحلیلی نظری است اما نظریات بعدی بر اساس علم اقتصاد جنبه کیفی خواهد داشت. عالم اقتصادی تاثیرات واقعیات اقتصادی که تحت تاثیر نهادها و شریعت ثابت و متغیر که در حال گسترش است، خلق می شوند را تحلیل می کند و نظریه های کمی و کیفی تولید می شود. نظریات علمی وقتی سامان دهی شود، علم میان رشته ای تولید می شود و بر مراکز مختلف تأثیرگذار می شود.
بهره وری از منابع طبیعی
در ادامه این نشست محمدعلی متفکرآزاد استاد دانشگاه تبریز به بهره وری از منابع طبیعی اشاره کرد و در بیان هدف از علم گفت: از نگاه نظری هدف از علم از نظر اسلام کشف آیت الهی از طبیعت و از نگاه تجربی، استفاده از امکانات طبیعی است. طبیعت را خداوند در اختیار انسان قرار داده که به مقام قرب الهی خود را نزدیک کند.
وی با بیان اینکه علم نافع شامل هر علمی نمی شود، افزود: علم نافع به رفع نیازهای اساسی انسان کمک می کند و نیازهای مادی انسان را برطرف می کند و کارامدی علم هم به همین علت است.
ویژگی های اقتصاد اسلامی
متفکرآزاد ویژگی های اقتصاد اسلامی را تشریح کرد و گفت: ویژگی اول شکر کردن و به معنی کارآمدی و کارایی در اقتصاد اسلامی و استفاده درست از نعمات خداوندی است. ویژگی دوم عدالت که مکمل شکر است. اگر کارایی و عدالت در فضای غیرتوحیدی در جامعه ای محقق شود اقتصاد اسلامی شکل نمی گیرد بلکه باید در فضای اسلامی ایجاد شود که باز هم کافی نیست زیرا باید به ارتقای معنویت منجر شود. ویژگی سوم شامل رشد انسان می شود. انسان رشد یافته فضائل انسانی را در گفتمان اسلامی به خود می گیرد. در حوزه اقتصاد معتقدیم که خداوند رزاق است و اگر شخصی پروژه ای را سرمایه گذاری کند و از آن طریق چند نفر را شریک کند، روزی رسان شده است.
این استاد دانشگاه بیان کرد: در جامعه توسعه یافته از دیدگاه مکتبی انسان های بیشتری به مراحل بالای رشد رسیده اند. امکانات طبیعت و بهره بردری بهینه از آنها وسیله رشد انسان و اعتلای جامعه می شود. بهره برداری از منابع طبیعی در نظام اقتصادی باید به نحوی باشد که استخراج هر واحد از منابع طبیعی بیشترین استفاده را به رشد انسان بکند.
وی در پایان سخنانش گفت: اگر منابع طبیعی در مسیر رشد انسان ها صرف شوند، در تنازع بین رشد انسان و انسانیت و بهره برداری از منابع طبیعی، بهره برداری بیشترین کمک را در مسیر رشد انسان ها انجام می دهد.
نظر شما