معماری مساجد در چهارمحال و بختیاری؛ از مسجد اتابکان تا ظهور سبک های جدید

خبرگزاری شبستان – چهارمحال و بختیاری

مسجد نخستین فضای معماری است که در صدر اسلام و در زمان مهاجرت پیامبر اکرم (ص) به مدینه خلق شد و از آن زمان به بعد در کنار نقش و اهمیت والای مسجد در زندگی مسلمانان از مصادیق مهم معماری اسلامی به شمار آمد.

پس از ورود اسلام به ایران در نقاط مختلف مساجدی شکل گرفت که بنای این اماکن مذهبی با تلفیق معماری اسلامی و ایرانی شکوه خاصی به سیمای شهرها و روستاهای کشور داده است.

در چهارمحال و بختیاری به تبع سایر نواحی کشور مساجد متعددی با کارویژه های دینی اجتماعی از روزگاران قدیم تاکنون احداث شده که برخی علاوه بر ارزش دینی و مذهبی دارای اهمیت تاریخی نیز می باشند.

هم اکنون 950 مسجد در این استان وجود دارد که از این تعداد 35 مسجد ارزش تاریخی دارد و در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

مسجد اتابکان قدیمی ترین مسجد چهارمحال و بختیاری به شمار می رود که در هسته مرکزی اولیه تاریخی شهرکرد واقع شده که در دوران حکومت اتابکان لر در قرن هفتم هجری قمری به سبک مساجد قرون اولیه اسلامی شناخته شده است.

این مسجد تاریخی در عصر صفوی، قاجار و پهلوی بارها مرمت شده و در سال 1351 به شماره 929 در فهرست آثار ملی به ثبت رسید.

این مسجد پس از 800 سال سابقه تاریخی هنوز میزبان نمازگزاران است و ترکیب و شکل اولیه خود را پس از قرن ها حفظ کرده است.

مسجد جامع فرخشهر، مسجد خان شهرکرد، مسجد جامع چالشتر، مسجد جامع محب علی بیگ شهرکیان، مسجد جامع نقنه، مسجد حاج شیخعلی (آیت الله زاده)، مسجد سورشجان، مسجد جامع هرچگان، مسجد جامع فارسان، مسجد جامع بارده، مسجد گوجان، مسجد جامع سامان، مسجد وانان، مسجد ابوالفضل چم کاکا، مسجد ابومحمد شهرکرد و مسجد شوراب صغیر که دارای قدمت 400 ساله است و به کوچکترین مسجد استان مشهور است از جمله مساجد تاریخی استان به شمار می روند.

بر اساس پژوهش های به عمل آمده، معماری مساجد در گذشته با نوع معماری مساجد جدید تا حدودی متفاوت است که صاحب نظران علت آن را ظهور سبک های جدید و مسائل اقتصادی- اجتماعی عنوان کرده اند.

حجت الاسلام علیرضا ملک محمدی، رئیس مرکز ساماندهی امور مساجد چهارمحال و بختیاری تعداد مساجد این استان را 950 مسجد اعلام کرد و گفت: برخی از این مساجد ارزش تاریخی دارد و شامل بقاع متبرکه استان می شوند.

وی افزود: طبق قوانین مصوب به ازای هر ۲ هزار نفر جمعیت باید یک مسجد احداث شود که تلاش شده تا مساجد تازه احداث در مناطقی باشد که از نعمت مسجد محروم بوده اند.

رئیس مرکز ساماندهی امور مساجد چهارمحال و بختیاری خاطرنشان کرد: انتظار می رود تا ضمن رعایت جانمایی مساجد و توزیع متوازن این اماکن مهم جامعه اسلامی در استان معماران نیز به نکات اصولی در نحوه ساخت و ساز این اماکن دقت لازم را داشته باشند.

به عقیده محققان یکی از مهمترین عوامل موثر در شکل گیری معماری مساجد در استان انطباق با ویژگی های اقلیمی و زیست محیطی است.

مریم محمودیه، از پژوهشگران رشته معماری چهارمحال و بختیاری که تحقیقاتی در این حوزه انجام داده است، در این باره گفت: یکی از عوامل موثر در شکل گیری معماری در چهارمحال و بختیاری انطباق مجموعه ساختمانی و تک بنا با ویژگی های اقلیمی و زیست محیطی بستر آنها بوده اما در مساجد علاوه بر اقلیم، قبله نیز عنصری بسیار تاثیرگذار بر ساختار معماری به شمار می رود.

وی تصریح کرد: برهمین اساس با بررسی بر روی ساختار معماری مساجد چهارمحال و بختیاری می توان تاثیر توام قبله و اقلیم را نزد معماران بازخوانی کرد به اینصورت که بین فرم، ابعاد و تناسبات عناصر سارنده مساجد و جهت قبله در آنها ارتباط مستقیم وجود دارد.

محمودیه تصریح کرد: از همین رو ضمن توجه به جهت قبله سعی شده نوع معماری و استفاه از مصالح به کار رفته در مساجد استان متناسب با شرایط اقلیمی سرد و کوهستانی آن باشد.

آیت الله آزادگان دهکردی، یک استاد دانشگاه و محقق رشته معماری نیز در خصوص معماری مساجد در استان گفت: مسجد میعادگاه متقیان و معبد عاشقان از جایگاه والایی در معماری اسلامی برخودار است چراکه چکیده و عصاره تمام باورهای مرتبط با عبودیت در کالبد مساجد تبلور یافته است.

وی ادامه داد: مسلمانان در خطه چهارمحال و بختیاری نیز مشق عشق کرده و با ساخت مساجد از عالم خاک نظر بر افلاک داشته و بناهای زیبایی را پی افکندند.

این استاد دانشگاه، مساجد موجود در استان را در سه دسته مساجد قبه ای، شبستانی و ایوانی تقسیم بندی کرد و افزود: قدیمی ترین مسجد این استان مسجد اتابکان نام دارد که به سبک مساجد قبه ای ساخته شده به اینصورت که این مساجد حیاط و پیشخوان ندارند.

آزادگان خاطرنشان کرد: این مسجد در هسته مرکزی اولیه تاریخی شهرکرد واقع و در دوران حکومت اتابکان لر در قرن هفتم هجری قمری به سبک مساجد قرون اولیه اسلامی ساخته شده، مصالح اولیه آن خشت و آجر بوده که در عصر صفویه نمای آن با آجر کار شده است.

این پژوهشگر حوزه معماری ادامه داد: مساجد شبستانی از جمله مسجد ابومحمد شهرکرد، مسجد نو و مسجد خلجای هفشجان نیز دارای معماری مسقف با جرز و ستون و سقفی با ارتفاع کم که نمازگزاران را از گزند سرما در امان نگاه می دارد.

آزادگان خاطرنشان کرد: از دیگر مساجد استان مساجدی با معماری ایوانی را می توان نام برد از جمله مسجد جامع شهرکرد که دارای 2 ایوان است.

وی خاطرنشان کرد: در مساجد این استان به تبع از سایر مساجد اسلامی بازی با نور از جایگاه ویژه ای برخوردار است، درختکای باید ممنوع باشد چراکه مانع رسیدن نور خورشید به فضای مسجد می شود و قرینه سازی برای بالابردن تمرکز نمازگزاران از دیگر اصول حاکم بر معماری اسلامی مساجد در گذشته بوده است.

این استاد دانشگاه با انتقاد از برخی معماری ها به کار رفته در مساجد تازه ساز استان، افزود: متاسفانه در برخی از مساجد جدید به معماری های اصیل اسلامی ایرانی توجهی نمی شود و شاهد احداث مساجدی هستیم که از نظر معماری دارای نقص های بسیاری است.

آزادگان ادامه داد: در حالی که باید ورودی اصلی مسجد از سمت پشت به قبله باشد اما در برخی از مساجد جدید استان درب ورودی از سمت قبله ساخته شده و یا اینکه نسبت به قرینه سازی بی توجهی شده است.

با این وجود هرچند پیدایش سبک های جدید معماری، مسائل اقتصادی و کمبود زمین سبب شده تا امروزه احداث مساجد نسبت به گذشته با تغییراتی مواجه شود اما این امر می طلبد تا به سبب اهمیت موضوع بر ساخت این بناهای مذهبی بیش از پیش نظارت شود.

گزارش از سجاد عباسی