مشکل علوم انسانی ناکارآمدی است/دفع هجمه دشمن به جهاد علمی نیاز دارد

به گزارش  خبرنگار گروه اندیشه خبرگزاری شبستان: امروز یكی از نیازهای اساسی و درجه‌ی یك كشور، نیاز علمی است. از این رو و با توجه به اهمیت مساله جهاد علمی در پیشبرد اهداف کشور در حوزه های مختلف اعم از علوم انسانی، علوم فنی و علوم تجربی بر آن شدیم با تنی چند از پژوهشگران به گفت وگو بنشینیم.

از این رو، در ادامه حاصل نظرات حجج اسلام احمد رهدار، علی ذوعلم و قاسم ترخان را در مورد جهاد علمی می خوانید:

حجت الاسلام احمد رهدار، استاد حوزه و دانشگاه در گفت وگو با خبرنگار گروه اندیشه خبرگزاری شبستان با اشاره به مفهوم جهاد در عرصه علم و اشاره مقام معظم رهبری به مساله «جهاد علمی»، اظهار کرد: من چند نکته را از این مولفه دریافت می کنم. نکته اول آنکه باید درک مان را از مفهوم جهاد موسع کنیم به گونه ای که مفهوم جهاد در فضای ذهن صرفا در انحصار جهاد فیزیکی یا جهاد اصغر نباشد.

وی با بیان اینکه جهاد مفهوم موسعی در عصر ما دارد که اگر به آن توجه نداشته باشیم ممکن است در شرایط تاریخی خاص انتخاب غلط کنیم، تصریح کرد: در طول چند سال اخیر که جهان اسلام به ویژه کشورهای پیرامونی ایران از جمله عراق و سوریه فضای ملتهبی را تجربه کردند و به گونه ای این اتفاقات فرصتی برای حضور نسل جوان و انقلابی ما برای حضور در صحنه جهاد اسلامی شد، بسیاری تحت فشار روانی بودند.

این محقق افزود: دلیل این فشار آن بود که بسیاری از نسل جوان نمی توانستند در این عرصه نقش آفرینی کنند و این در حالی بود که سیاست کلان نظام اسلامی برای حضور و مشارکت گسترده نظامی ایرانی ها در عراق و سوریه نبوده است و نسل جوان و حزب اللهی که به ما مراجعه و مطالبه می کردند که ای کاش شرایطی فراهم می شد تا آنها به جبهه بروند.

رییس موسسه فتوح اندیشه قم تاکید کرد: در پاسخ به این جوانان می گویم چرا فکر می کنید جایی که هستید و کاری که به آن مشغولید اهمیتش کمتر از چیزی  است که مطالبه می کنید، قانع نمی شوند و بسیاری همراهی نمی کنند و دلیل این عدم همراهی آن است که فهم شان از مقوله جهاد از نظر من مضیق است نه موسع، برای اینکه این فهم موسع شود باید طیب خاطری به لحاظ روانی نسبت به کاری که انجام می دهند، داشته باشند.

وی ادامه داد: دومین مساله آن است که باید از مفهوم جهاد درک موسع داشته باشیم و صد البته از موارد جهاد در دوره ما به خصوص برای قشر فرهیخته، جهاد علمی است که مقام معظم رهبری بارها بیان کردند. در این راستا موضوع تحول در علوم انسانی و تولید علم دینی که از مطالبات سال های اخیر رهبری است، خود به تنهایی جهاد علمی به حساب می آید.

رئیس موسسه فتوح اندیشه قم با بیان اینکه جهاد در هر یک از مصادیق خود، یک کار فردی نیست، گفت: جهاد رویکرد و کار جمعی است البته کار جمعی معنایش این نیست که تکلیفی متوجه فرد نمی شود بلکه مقصود این است که اثر بهینه جهاد زمانی است که فرد خود و جایگاهش را درون آن پلان ماموریتی اجتماع و نسبت به موضوع مشخص کند.

حجت الاسلام رهدار در ادامه اظهار کرد: اما نکته سوم اینکه جهاد در همه مصادیق خود، یک کار اجتماعی محسوب می شود نه فردی؛ مقصود از اجتماعی بودن جهاد آن است که آن گروه یا اجتماعی که قرار است ماموریتی را به صورت جهادی دنبال کنند، پیوند و تعامل شان نباید به تصادف تاریخ حوالت داده شود چراکه اصلا تصادفی به هم نمی رسند.

وی ابراز کرد: برای اینکه این گروه شکل بگیرد به ارگان هایی حتی در سطوح پایین تر از جنس سازمان های مردم نهاد نیاز داریم. ما نیاز به مراکز و موسساتی داریم که ماموریت آنها ساماندهی این گروه ها باشد.

این پژوهشگر تصریح کرد: با این رویکرد گروه هایی که معطوف به حل یک مساله شکل می گیرند در پلان های کلان تر خودشان تبدیل به یک مساله خُرد می شوند، نهادها و سازمان های مردم نهاد باید شکل بگیرند تا بتوانند برای حل مسایل، گروهی را با توجه به وجهه اجتماعی شان گرد هم بیاورند و معطوف به حل این مساله به آنها ماموریت دهند.

رئیس موسسه فتوح اندیشه قم با اشاره به اینکه موضوع علم در مرتبه جهادی ویژگی های خاصی را می طلبد، خاطرنشان کرد: این چهارمین نکته ای است که باید به آن توجه داشته باشیم. اساسا ویژگی هایی که از باب تناسب حکم و موضوع باید رعایت کنیم اهمیت بالایی دارد. موضوع کار هر  اوبجه ای که باشد ویژگی هایش بر روش شناسی موضوع اثر می گذارد. در ساحت جهاد علمی نیز قاعده همین است یعنی اگر قرار است که فعالیت علمی و یک جهاد علمی صورت پذیرد اساسا موضوع علم ویژگی هایی دارد که بر روش شناسی علمی تاثیر می گذارد.

مشکل علوم انسانی ناکارآمدی آن است نه تولدش در غرب

این گزارش می افزاید: حجت الاسلام دکتر علی ذوعلم، رئیس پژوهشکده فرهنگ و مطالعات اجتماعی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی نیز در گفت وگو با خبرنگار گروه اندیشه خبرگزاری شبستان با اشاره به جایگاه و اهمیت جهاد علمی، به بیان عناصر و مولفه های مختلف مساله جهاد پرداخت و گفت: آنچه که در مورد جهاد می توان مطرح کرد و اساسا مولفه هایی را که در تعبیر جهاد وجود دارد باید به سه حوزه تقسیم کرد.

وی در توصیف این سه مولفه، اظهار کرد: مولفه اول اینکه جهاد در واقع یک تلاش جدی و توام با قبول رنج و زحمت است، جهاد در حقیقت یک سختکوشی اساسی و فراتر از تلاش های عادی است، اما مولفه دوم در باب جهاد این مساله است که جهاد عملیاتی به حساب می آید که در راه خدا انجام می شود و لذا فرد مجاهد واقعی به دنبال مابه ازای مادی یا اجتماعی برای تلاش خود نیست بلکه این تلاش سخت را به عنوان یک  تکلیف دینی انجام می دهد، نکته سوم آنکه جهاد در برابر دشمنان انجام می شود در نتیجه جایی باید عنوان جهاد را به کار ببریم که تقابل بین حق و باطل شکل گرفته باشد و دشمن در میدان حضور یافته و ما علیه دشمن جهاد کرده باشیم.

رئیس پژوهشکده فرهنگ و مطالعات اجتماعی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی ادامه داد: با این تفاسیر در نتیجه در بحث جهاد علمی نیز دقیقا همین سه مولفه دیده می شود، امروز در عرصه علم و فناوری به دلیل عقب ماندگی های طولانی که از ده ها سال قبل از پیروزی انقلاب بر ما تحمیل شده بود به تلاش مضاعف و جدی نیاز داریم و در نتیجه به دلیل سوءاستفاده ای که جبهه باطل و نظام سلطه از علم و فناوری علیه بشریت انجام می دهد، این وظیفه الهی و دینی بر عهده ماست که در این عرصه حضور یابیم.

حجت الاسلام ذوعلم تصریح کرد: امروز مولفه قدرت، در مبارزه حق و باطل، محور اساسی محسوب می شود که می تواند کفه ترازو را به نفع حق و باطل بر گرداند. از سوی دیگر پیشرفت علمی در ایجاد قدرت، اثر اساسی دارد، در عرصه اقتصادی و معیشتی نیز عمدتا اقتصاد دانش بنیان مورد توجه قرار گرفته است و خوشبختانه در سیاست های اقتصاد مقاومتی نیز به توسعه اقتصاد دانش بنیان تاکید شده است و در صورتی تحقق می یابد که در عرصه علم و فناوری توانسته باشیم یک جایگاه جدی و مهم را احراز کنیم.

وی در ادامه به لزوم تحول در علوم انسانی به عنوان وجهه ای از جهاد علمی اشاره کرد و گفت: من بارها گفته ام که مشکل اساسی در علوم انسانی امروز ما این نیست که این علوم در غرب متولد شده و شکل گرفته است بلکه مشکل اساسی عدم کارآمدی علوم انسانی کنونی است؛ یعنی اگر مبانی علوم انسانی جهان امروز مبانی درستی می بود و می توانست مشکلات جامعه بشری را حل کند ما نیز از آن بهره برداری می کردیم.

حجت الاسلام ذوعلم با بیان اینکه نکته مهم آن است که عمده مشکلات جامعه امروز غرب عمدتا ناشی از عدم کارآمدی علوم انسانی است، گفت: در این راستا غرب مداوما در حال ارایه راه حل است اما به دلیل  عدم شناخت حقیقی و جامع در مورد انسان و نوع تعامل او با نظام هستی و همچنین توجه نکردن به قانون مندی نظام اجتماعی انسان در عرصه های مختلف، با شکست مواجه می شود.

عضو هیات علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در پایان خاطرنشان کرد: در نتیجه تحول در علوم انسانی نیازی است که علوم امروز دارند و در جوامع غرب نیز نسبت به آن کم و بیش توجه پیدا شده است ولی آن مبنای معرفت شناختی که در مورد انسان در اسلام وجود دارد و همچنین قرآن کریم به عنوان رهاورد وحی از آن سخن به میان آورده است می تواند کلید حل بحران علوم انسانی امروز باشد و جهاد علمی در جهان اسلام به خصوص در میان متفکران و اندیشمندان جامعه ما خدمتی است به عرصه علوم انسانی در سطح جهانی نه فقط ایران.

تحول علوم؛ مقدمه جهاد علمی و سدّسازی مقابل یورش دشمن

همچنین، حجت الاسلام دکتر قاسم ترخان، مدیر گروه کلام و عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در گفت وگو با خبرنگار گروه اندیشه خبرگزاری شبستان با اشاره به اینکه جهاد مولفه ای متشکل از چند قسم است، گفت: جهاد اکبر، جهاد اصغر و جهاد کبیر از اقسام جهاد است  که هر کدام تعاریف متفاوتی دارد.

وی ادامه داد: جهاد اکبر همان مبارزه با هوای نفس است که در روایات ما تصریح شده، چنانچه پیامبر اکرم(ص) فرمودند: «مَرْحَبا بقَومٍ قَضَوُا الجِهادَ الأصْغَرَ و بَقِيَ علَيهِمُ الجِهادُ الأكْبَرُ.» قيلَ: يا رسولَ اللّه ِ! و ما الجِهادُ الأكْبَرُ؟ قالَ: «جِهادُ النَّفْس» «خوشامد مى گويم به مردمانى كه جهاد اصغر را گذراندند ولى جهاد اكبر همچنان بر عهده آنان باقى مانده است.» عرض شد: اى رسول خدا(ص)! جهاد اكبر چيست؟ فرمودند: «جهاد با نفس ».

این پژوهشگر با اشاره به اینکه در آیات مختلفی در قرآن کریم نسبت به مساله جهاد تاکید شده است، گفت: در آیه 52 سوره مبارکه فرقان خداوند می فرماید: «فَلَا تُطِعِ الْكَافِرِينَ وَجَاهِدْهُمْ بِهِ جِهَادًا كَبِيرًا؛ پس از كافران اطاعت مكن و با [الهام گرفتن از] قرآن با آنان به جهادى بزرگ بپرداز». در این تعبیر قرآنی، اشاره به جهاد کبیر است و یقینا مقصود جنگ نظامی نیست بلکه عدم اطاعت از کافران و مجاهدت مدنظر است. البته برخی مفسران امروز این مفهوم کبیر را جهاد علمی و فرهنگی می دانند.

وی ادامه داد: اما غرض از بیان این مسائل رسیدن به این نکته بود که اساسا جهاد علمی جزو مصادیق جهاد کبیر است و به تعبیر برخی این جهاد مطلق و حتی از جهاد اکبر هم بالاتر است. اما شاید برای بسیاری این پرسش ایجاد شود که این عدم اطاعت از کافران که جهاد کبیر است، چگونه محقق می شود؟

حجت الاسلام ترخان گفت: جهاد کبیر از نظر من با پیشتازی در عرصه علم محقق می شود، اگر جوامع از حیث علمی و اقتصادی، قدرتمند نبوده و محتاج به دیگران باشند یقینا از کفار اطاعت می کنند. برای اینکه جهاد کبیر محقق شود چاره ای جز توانمند شدن در عرصه هایی که به آنها اشاره کردم، نیست. اگر این چنین شود آن عدم اطاعت از کفار یا همان جهاد کبیر تحقق می یابد.

وی تاکید کرد: بارها در فرمایشات مقام معظم رهبری(مدظله العالی) شنیده ایم که این روایت را از شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید بیان کردند بر این مبنا که: «العِلمُ سُلطانٌ، مَن وَجَدَهُ صالَ بِهِ، ومَن لَم يَجِدهُ صيلَ عَلَيه؛ دانش، سلطنت و قدرت است، هر كه آن را بيابد با آن يورش برد و هر كه آن را از دست بدهد بر او يورش برند.»

ترخان با اشاره به راهکارهای تولید علم اظهار کرد: یکی از مهمترین این راهکارها، فراهم سازی ابزار تحصیل علم است یعنی باید امکانات مناسب را تهیه و فضای علمی کشور را سیاسی نکنیم، در فضای علمی آزاداندیشی رواج داشته باشد، به ایده های نو توجه و تخبه پروری شود، این موارد لازمه تولید علم است یعنی اگر بخواهیم تولید علم داشته باشیم و از حیث علمی رشد کنیم نمی توانیم در فضایی که هیچ امکان و هزینه ای برای تولید علم وجود ندارد، پیشرفت کنیم.

مدیر گروه کلام پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی با تاکید بر اینکه باید بتوانیم از فضای مناسب و حداکثر امکانات برای تولید علم بهره مند شویم، ادامه داد: مباحث آزاداندیشی و نخبه پروری و توجه به نخبگان از اقتضائات تولید علم است، اگر این رویکرد را داشته باشیم جهاد علمی محقق می شود و در واقع مصداق آن جهاد کبیر می شود که قرآن گفته است و زمینه را فراهم می کند که از کفار اطاعت نکنیم.

وی با اشاره به نقش تولید علوم انسانی اسلامی در شاکله جهاد علمی و تمدن سازی خاطرنشان کرد: اکنون با آن نقطه مطلوب فاصله داریم. ما باید برای تحقق جهاد کبیر و جهاد علمی سراغ تمدن اسلامی برویم که لازمه آن تولید علوم انسانی بومی است.