سیاست های اقتصادی حکومت علوی

خبرگزاری شبستان//قم

بیش از سیزده قرن از شهادت امیر مومنان حضرت علی(علیه السلام) می گذرد، ولی نام و یاد آن رهبر بزرگوار و والا، همواره در قلب پیروانش موج می زند زیرا طول زمان و گردش روزگار هرگز نمی تواند او را محو کند و روز به روز بر عظمت آن بزرگوار افزوده می شود.

مردی که سیاست های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، قضایی، خانوادگی و حکومتی و فردی آن بزرگوار پس از قرنها مورد توجه جامعه جهانی قرار گرفته و هنوز ابعاد ناپیدای آن، جهانیان را مسحور کرده است.

جامعه پویا، پرتلاش و سالم مرهون رسیدگی و توجه به تمام ابعاد و زوایای زندگی افراد آن است، اقتصاد نیز یکی از شالوده های اساسی اجتماع است. مروری گذرا بر سیره عملی معصومین(ع) بویژه دوره حکومتی حضرت علی(علیه السلام) راهکارهای اساسی و تأثیرگذار بر زندگی فردی و اجتماعی است. هشدارهای آن حضرت که در قالب نامه به کارگزاران صادر شده است، برای تحقق جامعه سالم، زنده و متحرک که شریانهای اقتصاد آن موجب رونق لازم است؛ توجه فرد فرد جامعه را به مضامین بلند آن می طلبد تا با عمل نمودن به آنها، در تحقق جامعه سالم قدم ها برداشته شود.

از متون دینی، به خوبی استفاده می شود فقر در تکامل پاره ای از انسانها مؤثر است؛ چرا که آنها با تهذیب نفس و تصفیه اخلاق از این زمینه بهره مفید و سازنده را می برند. چنانکه در روایت آمده است: "خداوند وقتی بنده ای را دوست بدارد، او را در شداید غرق می کند." (بحارالانوار، ج 81 ، ص 196)

البته ناگفته نماند که فقر برای بسیاری از انسانها، می تواند به عاملی بزه آفرین، تبدیل شود. حضرت علی(علیه السلام) خطاب به محمدحنفیه می فرماید:" پسرم! از فقر بر تو می ترسم پس از آن به خدا، پناه ببر که فقر موجب زیان دین و سرگردانی عقل و به وجود آمدن دشمنی است.( نهج البلاغه، حکمت 319)

هنگامی که امام علی(ع) زمام حکومت را به دست گرفت، جامعه دچار فقر شدیدی بود و این امر شکاف عمیقی میان دو طبقه ثروتمند و تهیدست به وجود آورد. از این رو امام نهایت تلاش خود را صرف کرد تا چهره جامعه اسلامی را از این ظلم مهلک پاک کند و مناسبات عادلانه ای را که پیامبر آورده بود، از نو حیات تازه ای بخشد.

آنچه عدالت را به عنوان هدف برنامه ها و سیاستهای اقتصادی دولت علوی شاخص کرد، جایگاه عدالت در اندیشه ناب و حکیمانه امام است.عدالت عهد الهی است که حضرت در خطبه شقشقیه چنین می فرماید:"به خدایی که دانه را شکافت و جان را آفرید، اگر بیعت کنندگان نبودند و یاران، حجت بر من تمام نمی نمودند و خدا علما را نفرموده بود تا ستمکار شکمباره را برنتابند و به یاری گرسنگان ستمدیده بشتابند، رشته این کار را از دست می گذاشتم و پایانش را چون آغازش می انگاشتم."(نهج البلاغه، خطبه 3)

فقرزدایی
علی(ع) آنگاه که بر مصدر حکومت قرار گرفت مبارزه ای بنیادین علیه فقر سازمان داد و علیرغم همه مشکلات و موانع، موفق شد در حوزه حکومتی خود تا اندازه ای به آرمان فقرزدایی و عدالت اجتماعی دست پیدا کند، چنانچه خود می فرماید:"کسی در کوفه نیست که در رفاه بسر نبرد،حتی پایین ترین افراد نان گندم می خورند و سر پناه دارند و از آب فرات می آشامند." (بحارالانوار- ج 40- ص 327)
از یک طرف امام از خود و کارگزارن خود آغاز کرده، به مواسات و همدردی با فقرا می پردازند.
حضرت در عمل نیز اهتمام زیاد به فقرا داشت، آیه های ولایت(سوره مائده آیه 55 (و اطعام(سوره انسان آیه 8) این مطلب را به خوبی نشان می دهد. در روایتی از امیر مؤمنان است که روزی هنگام ظهر، حضرت از کندن قناتی فارغ شد و به نماز پرداخت. من بعد از نماز، کدوی پخته برای او آوردم. ایشان دست های مبارک را شستند و با وقار خاصی، کدوی پخته را تناول کردند و بعد از حمد خداوند، فرمودند: "لعنت خدا بر کسی که برای شکم به جهنم رود" بعد از خوردن ناهار، دوباره مشغول کندن قنات شدند. کلنگ به سنگی خورد و آب فوران نمود. حضرت از قنات بیرون آمد و چون دید بعضی از اولادش از فوران آب خوشحال هستند فرمود: "فرزندانم! به این بستان و به این قنات، چشم داشتی نداشته باشید".و دستور داد تا قلم و دوات آوردند و بستان و قنات را برای فقرا وقف نمود.( مستدرک الوسایل، ج 16، ص 330 و مناقب کوفی، ج 2، ص 82 )

مبارزه با فساد اقتصادی
امام علی(ع) در جهت ریشه کن کردن فساد اقتصادی اقدامات اساسی را انجام دادند و تلاشهای تاثیرگذاری را در بازگرداندن ثروتهای بادآورده و نامشروع به ثمر رساندند، به طوریکه امیر سخن می فرمایند:"به خدا سوگند، بیت المال تاراج شده را در هر کجا بیابم به صاحبان اصلی آن باز می گردانم، گرچه با آن ازدواج کرده یا کنیزانی خریده باشند، زیرا در عدالت گشایش برای عموم است و آنکس که عدالت بر او گران آید، تحمل ستم برای او سختتر است." (نهج البلاغه- خ 15)

حضرت علی همچنین در جهت جلوگیری از سوء استفاده اطرافیان مسئولان از بیت المال به مالک اشتر می فرمایند:"ای مالک!‌همانا زمامداران را خواص و نزدیکانی است که خودخواه و چپاولگرند و در معاملات انصاف ندارند. ریشه ستمکاریشان را با بریدن اسباب آن بخشکان و به هیچکدام از ایشان زمین واگذار مکن و بگونه ای با ایشان رفتار کن که قراردادی به سودشان منعقد نگردد که به مردم زیان رساند." (نهج البلاغه- نامه 53)

حضرت، مبارزه با احتکار و گرانفروشی را مورد تاکید قرار داده و می فرماید:"ای مالک! این را هم بدان که در میان بازرگانان، کسانی هم هستند که تنگ نظر و بدمعامله و بخیلند و احتکار کننده اند که تنها با زورگویی به سود خود می اندیشند و کالا را به هر قیمتی که می خواهند می فروشند که این سودجویی و گرانفروشی برای همه افراد جامعه زیانبار و عیب بزرگی بر زمامدار است. پس از احتکار جلوگیری کن که رسول خدا(ص) از آن جلوگیری می کرد. باید خرید و فروش به سادگی و با موازین عدالت باشد، با نرخهایی که بر فروشنده و خریدار زیانی نرسد. کسی که پس از منع تو احتکار کند او را کیفر ده تا عبرت دیگران باشد اما در کیفر او اسراف مکن."
 

توجه به محرومان در تعیین بودجه های اقتصادی
"الله ،‌الله فی الطبقه السفلی من الذین لا حیله لهم، خدای را، خدای را، ‌در خصوص طبقه پایین جامعه، آن کسانی که دردشان را هیچ چاره ای نیست."(نامه 53 نهج البلاغه)

امیر مؤمنان علی(ع) همچنین جهت رفع مشکلات محرومان جامعه به مالک اشتر چنین توصیه می نمایند:" از بیت المال سهمی برای ایشان قرار بده... هرگز مباد، که سرمستی ریاست، تو را از آنان بازدارد و گمان کنی به کارهای مهمتری اشتغال داری؟ ... بویژه امور کسانی از این قشر را بیشتر پرس و جو من که چندان کوچک و بی شمارند که به چشم نمی آیند و نمی توانند به تو دست یابند.

برخی از افراد مورد اعتماد، خداترس و متواضعت را آزاد بگذار تا گزارش امور ایشان را نزد تو بیاورند و سپس در موردشان بگونه ای اقدام کن که در روز دیدار با خدایت عذرت پذیرفته باشد."
 

امنیت اقتصادی
در برنامه ریزیهای اقتصادی، امنیت عامل مهمی است که بدون آن توسعه اقتصادی امکان پذیر نخواهد بود. مهمترین عامل در ایجاد امنیت اقتصادی، شیوه برخورد دولت با تجار، کسبه، تولید کنندگان و کارگران و برنامه ریزیهای دولتی در جهت امنیت شغلی آنان است.

حضرت علی(ع) می فرماید:"هرگز مبادا کسی را از مایحتاجش باز دارید و از رسیدن به خواسته اش بی بهره نمایید، هرگز مبادا به مال احدی از مردم- از مسلمانان نمازگزار تا اقلیتهای در گرو پیمان (متعهد به قوانین کشور) دست بیازید، مگر آنکه اسب و جنگ افزاری بیابید که در تجاوز به مسلمانان به کار گرفته شده.)
 

اصلاح نظام مالیاتی
امام در نامه 53 نهج البلاغه به نکات مهمی جهت اصلاح نظام مالیاتی اشاره می فرمایند:
" - مالیات را بگونه ای تنظیم کن که به صلاح مالیات دهندگان باشد.
- تا نظام مالیاتی و امور مالیات دهندگان اصلاح نشود،‌امور دیگر اقشار جامعه اصلاح نخواهد شد، زیرا همه مردم نان خور مالیات و مالیات دهندگانند.
- باید هدف آبادانی کشور باشد نه جمع آوری مالیات، چرا که مالیات جز با آبادانی فراهم نمی گردد.
- اگر مردم از سنگینی مالیات، خشکسالی و ... شکایت کردند، به ایشان تخفیف بده تا امورشان سامان گیرد.
- هرگز تخفیف دادن در مالیات تو را نگران نسازد، زیرا این سبب آبادانی شهرها، گسترش عدالت میان مردم و تعریف و ستایش مردم ازتو می گردد... و اگر در آینده کاری پیش آید و بر عهده مرم بگذاری با شادمانی خواهند پذیرفت."

نظام توانمند بیمه و بازنشستگی
امیر مؤمنان هنگامی که پیرمرد مسیحی نابینایی را مشاهده نمودند که مشغول گدایی است، فرمودند:"این مرد را در جوانی به کار وادار کرده اید، اکنون که پیر و ناتوان گشته است، از معاش محرومش ساخته اید؟ هزینه زندگی او را از بیت المال بپردازید."(وسائل‌الشیعه، ج‌ 11، چ‌ لبنان، ص‌ 49)

مبارزه با تورم و ثبات قیمتها
تورم، ریشه بسیاری از انحرافها و کج رویهای فردی و اجتماعی است، از این رو مقابله با تورم یکی از وظایف اصلی حاکمان است. کنترل قیمتها؛ گران فروشی و بالا بردن قیمتها از سوی فروشندگان، قدرت خرید بسیاری از افراد را کم میکند. کنترل قیمتها و متعادل کردن آنها از سوی مسیئلان امر، رضایت بخش وسیعی از افراد جامعه را از نظام اسلامی در پی دارد.

امیرالمؤمنین(ع) در این زمینه به مالک اشتر هشدار می دهد:" ... باید خرید و فروش در جامعه اسلامی به سادگی و با موازین عدالت انجام گیرد، با نرخهایی که بر فروشنده و خریدار زیانی نرساند.( نهج البلاغه، نامه 53)

امام(علیه السلام) به هنگام نظارت بر بازار، از قیمتها می پرسید، ابی الصهبا می گوید: "علی(ع) را دیدم که در شط الکلاء، از قیمتها پرسش می کرد. علاوه بر این فردی را به عنوان ناظر بر بازار معین کرده بود، که در بازار رفت و آمد می نمود و بازاریان را از اجحاف به مردم و غل و غش و کلاهبرداری در معامله، بر حذر می داشت."( مستدرک الوسایل، ج 13، ص 295)

اما احتکار از جمله آفت های جدی اقتصاد جامعه و از عوامل سایش و کاهش قدرت خرید و تأمین مایحتاج مردم است. امیرالمؤمنین(ع) با محتکران برخورد می نمود و در صورت اصلاح نشدن، آنها را تنبیه می کرد و اجناس احتکارشده به دست آنها را کشف و ضبط می کرد.( دعائم الاسلام، ج 2، ص 36)

منشور اقتصادی امیر
مفاسد اجتماعی موجود در هر جامعه، واقعیتی است که در زندگی مردم، تأثیر می گذارد. مبارزه با این مفاسد فقط با نوشتن و گفتن میسر نیست، بلکه باید در عمل اصلاح امور انجام شود. باید نامه های اصلاحی حضرت امیرالمؤمنین(علیه السلام) را به عنوان منشور اقتصادی حکومت در سرلوحه کار قرار داد. به امید آنکه روزی، با عملی ساختن فرامین و سخنان ائمه اطهار (ع)، مدینه فاضله محقق شود.

بیت اله احمدی

پایان پیام/