مسجدحوض لقمان نخستین مسجد ساخته شده درطرح بازسازی میدان شهدای مشهد

به گزارش خبرگزاری شبستان//خراسان رضوی

اشاره: در میان معابد و مراکز عبادی ادیان الهی، مسجد تنها مکانی است که تمام عناصر و اجزاء آن وحدت آفرین بوده و نمادی از یگانگی، انسجام و وحدت در آن نمود یافته است. مسجد هم به لحاظ شکلی و ظاهری که در قالب اجزاء و عناصر مختلف شکل یافته است و هم از نظر محتوایی و ماهوی دارای کارکردهای افعالی و اعمالی است که غایت آنها ایجاد وحدت و یگانگی است.

در دین مبیین اسلام محور و کانون تمامی فعالیت ها به مسجد ختم می شود و هیچ فعالیت و فعلی را نمی توان پیدا کرد که در آمیختگی و ارتباط با دین باشد، ولی به مسجد ختم نشده ،یا مرتبط با مسجد نباشد،این امر مهم نشان از جایگاه و اهمیت محوری است که مسجد دارد. مسجد اولین پدیده جغرافیایی است که به محض فتح سرزمین های کفر توسط سپاه اسلام به عنوان نماد یگانگی، توحید و مبارزه با شرک و بت پرستی در سرزمین های تصرف شده بنا شد. پیامبر اسلام(ص) نیز در هجرت به مدینه اولین مکانی را که برای استقرار آیین اسلام بنا کرد مسجد قبا بود ؛ تا مردم در حول محور این مکان مقدس به کسب فضایل انسانی و آموزه های دینی بپردازند چرا که در هر منطقه جغرافیایی که مسجد حضوری فعال دارد، درآن نقطه شعاع نورانی وحدت در فضا آکنده شده و اجتماعی آرام بدون تنش و اختلاف قابل مشاهده است.

الف) مؤلفه های فرم (شکل و ظاهر مسجد):

وقتی بحث ازفرم و ظاهر مسجد به میان می آید، منظور تمام ابعاد و اضلاع ظاهری و شکلی مسجد است و مراد ساختار فیزیکی و سازه ای و ظاهر آن به عنوان یک کالبد و ساختمان در فضای درونی روستاها و شهرهاست .این پیکره مقدس هم به عنوان یک واحد مستقل مذهبی، در فضای مسکونی و زندگی اجتماعی و هم به لحاظ عناصر و اجزاء تشکیل دهنده و مکمل آن، زمینه های وحدت آفرین و انسجام بخش را در ذهن تداعی می کند که در ابتدا نمادهای وحدت به صورت یک پیکره مجزا و مستقل روستایی و شهری مسجد مورد بررسی قرار گرفته و در ادامه اجزا و عناصر مرتبط با آن نیز مورد کنکاش قرار می گیرد.

ساختمان مسجد:
زمانی که بافت و شاکله یک محدوده جغرافیایی اسلامی را مورد بررسی و بازشناسی نظری قرار دهیم، خواهیم دید که مساجد چه به لحاظ ساختار درونی و چه از بُعد طول وعرض جغرافیایی در ارتباط با سایر عناصر محیط خود از ویژگی و مکانیسم دگرگونی برخوردار می باشد که نخستین بُعد، بعد مذهبی و دین محوری و ایجاد فضای وحدت بخش و معنوی است.

- بُعد دوم، برجستگی و نمود ظاهری و فیزیکی مکان مسجد در فضای مادی می باشد. جالب اینجاست که حتی تحقق عینی و مادی مسجد نیز انگاره ها وتصوراتی معنوی در دل خود نهفته دارد به گونه ای که اولین چیزی که درذهن ما از منظر مادی تداعی می شود، حضور یک انسان متعبد و در حال دعا و نیایش است. گنبد مسجد بسان سر انسان و دو مناره، همانند دستان او است که در حال نیاز بسوی درگاه احدیت بلند شده است. این انسان عابد در فضای پر ازدحام زندگی و ساختمان های برافراشته اطراف و هیاهوی مادی، بدون هیچ توجه به اطراف در کمال آرامش و طمأنینه درحال سیر در احوالات کمال گونه خویش است و آنچنان ارتباط محکم و استواری، با خدای خویش برقرار نموده است که ناخودآگاه دیگران را نیز به تفکر و تدبر وا می دارد.

 مسجد مرکز ثقل فضای شهری:

مسجد در محیط زندگی نه تنها جامعه بشری را به وحدت و همسویی فرا می خواند بلکه نوع ساختار فضای روستایی و شهری را با حضور خود چنان شکل می دهد که همانند نقطه ثقل وگرانیگاه، دیگر مکان ها ومناطق مسکونی، تجاری، فرهنگی و عبادی را نیز به سمت خویش متمرکز می سازد.جایی که مسجد حضور معنوی دارد، درکنار و جوار آن مراکز خدمات عمومی و عام المنفعه شکل می گیرد واین نوعی زمینه سازی جهت ایجاد همگرایی در این جوامع است.

مراکز آموزشی مدرسه، حوزه علمیه و دانشگاه نزدیکترین مراکز فرهنگی و دینی به مسجد می باشند و پس از آن بازارشکل می گیرد.ا گر نگاهی به حجره های بازار جوار مسجد، با دیگر مغازه های شهری داشته باشیم، میزان بهره مندی و تأثیرپذیری روحی و ذهنی و قداست خاص آن را نسبت به دیگر مراکز مشابه آن در خواهیم یافت .این حجره ها از نظر شکل شباهت های بسیاری نسبت به مساجد دارند، به همین خاطر با تأثیر پذیری از فضای معنوی مسجد، بسیاری از مدارس و بازارها به سبک و سیاق آن ساخته می شدند(بهره گیری از معماری و قالب های هنری به کار گرفته شده در مسجد) و غالب این مراکز نوعی وحدت و هماهنگی را از نظر شکل ظاهری با مسجد نشان می دهند. بر اساس روایات وارده ،پیشوایان دین، مساجد را" بیو ت الله"می خوانند، یعنی خانه های خدا در روی زمین."خانه خدا همان خانه مردم است" و اگر نمونه کوچکی از خانه ای بزرگ بنام شهر باشد، منطقاً می بایست تناسبات و فرم های آن در شهر پیاده گردد.

اصولاً شهر اسلامی می بایست بر اساس فرم خانه خدا بنیان و بنیاد گیرد؛ حال ببنیم درمسجد چه فرمی وجود دارد که بکار گرفتن آن در فضای شهری، شهر اسلامی را به مثابه خانه بزرگ خدا قرار داده و مفهوم دارالمؤمنین را تداعی می کند. مسجد بالذّات مکانی برای عبادت است،هویت واحد خانه و خانه بزرگ مردم (شهر) الزام می کند که تمامی افعالی که در خانه بزرگ انجام می شود، حاوی همان هویت و جهتی باشد که درخانه خدا وجود دارد؛ شاید از این زاویه بتوان سهل ترفهمید که چرا قرآن تلاش برای کسب روزی حلال، تجارت و کسب علم را در برخی روایات بزرگترین عبادت ها دانسته است.همچون :"الکاسب حبیب الله" و نیز روایتی از امام صادق (ع) که "تلاش برای کسب روزی حلال چون جهاد در راه خداست" دقیقاً به همین دلیل است که در بنیاد گذاری شهر اسلامی بازار از لحاظ فرم معماری، همچون مسجد ساخته می شود.

قوس ها، مقرنس ها و نقوش اسلیمی به همان صورت که در مسجد مورد استفاده بود، در بازار به کار گرفته می شد تا فضایی خلق کند که شخص خود را بیگانه از فضای عبادی مسجد نینگارد و به همین دلیل فعل خود را عبادت بداند.در همین جا تأکید می شود، این نوع نگرش به شهر که خانه بزرگتر خدا محسوب می شود، در معماری شهری اسلام، فرم های هماهنگ و واحدی خلق کرده است که این وحدت، خود از ارکان افعال و اعمال در اسلام است.

از سوی دیگر چون مسجد محل تعلیم و تعلم نیز بود، آنگاه که افزایش متعلمان ایجاب می کرد مکان هایی مستقل برای تعلیم و تعلم فراهم آید، باز بنا به هویت واحد عبادت و کسب علم، مدارس نیز در صورت معماری خودهویتی مسجد گونه یافتند."

 تأثیرپذیری بسیاری از خانه های مسکونی از مسجد:

الگو پذیری غالب خانه های ساخته شده، در ادوار گذشته از فرم و نمای مسجد در راستای همگون سازی و وحدت در خانه های عادی مردم، با خانه های خدا در روی زمین بوده است و در واقع خانه های مردم در ادامه فضای معنوی و فیزیکی مساجد شکل یافته که این امر از اصل وحدت رویه در توسعه فضای مسجد به درون اجتماع مردم تأثیر پذیرفته است.

مسجد محل پیوند زمین به آسمان:

"معماران جهان اسلام ، عشق و احترام را از مؤلفه های اصلی زیباشناسانه مساجد ذکر نموده اند،اگر نماز معراج مؤمن است که هست پس مساجد اسلامی باید محل پیوند زمین به آسمان بهشتی باشند. این نگرش خواسته یا ناخواسته در معماری مساجد،‌ مجال بروز و ظهور می یابد؛ بویژه وقتی در نظر داشته باشیم که اصلی ترین کارفرمای ساخت و ساز مساجد در طول تاریخ، اهتمام قلبی و احترام معنوی خود مؤمنان بوده است. بیشتر مساجد اسلامی را مردم عادی کوچه و بازار با امکانات مادی و معنوی خود بنیان نهاده و ساخته اند. چه بسیار معماران و کارگران ساده ساختمانی که به صورت رایگان ،یا با حداقل دستمزد در بنای مساجد کار کرده اند. در چنین حالتی آنکه متولی و کارفرمای ساخت مساجد است ، دل مؤمن است؛ چرا که مسجد خانه خداست و کسی که به ساختن مسجد اهتمام می ورزد، درخشت خشت بنا به خداوند می اندیشد و برای رضای او کار می کند. پس بندرت معماری را می توان سراغ گرفت که در طرح و ساخت مسجد ازتمام نبوع و توانایی خود مایه نگذارد او در تمام مراحل به اجراخروی می اندیشد که چیزی جز بهشت نیست. بی شک تصویر و تصور بهشت بر ضمیر پنهان روح معمار تأثیر نهاده و در بنای مسجد خود را آشکار می کند.

اگر به دوایر گنبد مسجد از درون نگاه کنیم ، ‌هر کس در هر کجا که نشسته باشد، به نوعی زیر مرکز یک دایره قرار دارد(وحدت نظر در هدف ونقطه غایی ). گنبد دایره وار و کروی شکل از درون مسجد، ضمن آنکه به آسمان اشاره می کند، اهل مسجد را به تجمع و گردهمایی در اطراف یکدیگر دعوت می کند اما در نگاهی وسیعتر می توان گفت: " تمام طراحی شهر با مسجد مرتبط است و این امر افزون بر نقش مرکزی مسجد در فرآیند بروز شهر ، بگونه ای بسیار دقیقتر از اصل وحدت و انسجام سرچشمه میگ یرد که بر همه اجزا و ارکان شهر پرتو افکن است.اسلام و هنر در مسجد، پرشکوهترین تقارن ممکن را با یکدیگر دارند. خدای اسلام، الله تعالی نه فقط رحیم و حکیم بلکه جمیل هم هست ؛ لذا دوستدار جمال برای همین است."

مسجد و  وحدت در چشم انداز معماری فضای زندگی:

"وقتی از معماری ایرانی در چشم انداز تاریخی آن یاد می شود. همه چیز ابتدا در چند انگاره کلی مثل:" تواضع ، تزئین"،مقیاس ،" هندسه" و" وحدت " و .... متعین و آنگاه بی مقدمه در ارتباط با دین و دنیا به سنجش در می آید. درقیاس و تطبیق با معماری متکلف غرب،‌ که اغلب درگیر نسبت های تألیفی و سامانه های ژئومتریک بوده است. این توجه بسیار به تفکر ماورایی و این تغییر خوانش ماهیت خاکی معماری به ساحتی افلاکی و آسمانی،تا آنجا پیش می رود که گاه بطور کلی از مسئله مهم ساختمان دور می ماند و کمتر از قواعد و ضوابط اقلیمی و فرهنگی و محیطی و حرفه ای حرفی به میان می آید.در اینکه بسیاری از مبادی و مفاهیم زندگی ما ایرانی ها ، ‌حداقل در گستره تاریخی آن، تبیین رابطه خلق و خالق بوده و گرد این دایره می گشته ، تردیدی نیست."

مسجد و انسجام ادواری هنر و معماری اسلامی:

سیر تکوین هنر و معماری اسلامی در طی دوره های مختلف و تطور زمانی در مسجد نمود و ظهور پیدا کرده است. بسیاری از مساجد تاریخی و بزرگ فعلی موجود در جهان اسلام در ابتدای ساخت و شکل گیری بسیار ساده بودند؛ اما در طی سالیان متمادی و درطول تاریخ، بسیاری از هنرهای نوین که برخاسته از ذوق و قریحه ذاتی هنرمندان مسلمان بود، در این مساجد شکل گرفت و تکامل یافت و در هر عصری هنر و معماری تازه ابداع شد.

به همین خاطر اگر بخواهیم به هنر گذشته معماری اسلامی بپردازیم و آن را مورد مطالعه قرار دهیم، با نوعی انسجام و وحدت نسلی و سلسله مراتب تاریخی در هنرهای بکار گرفته شده، درمساجد مواجه خواهیم شد. در واقع این مساجد بودند که وحدتی بین آثار و هنر گذشتگان طی نسل های متمادی قبل و بعد ایجاد کرده اند و گسستی در این زمینه در آن دیده نمی شود، ازطرفی در بروز و ظهور استعدادهای هنری در مساجد نوعی وحدت رویه در بین همه هنرمندان برقرار بوده است.تمامی سبک ها و قالب های مختلف هنری در مساجد رشد و نمو یافته اند. (قالب هایی که با اصل اسلام و ارزش های الهی و قدسی در تناقص و تضاد نبودند.)

محراب: محراب در لغت به معنی محل حرب و جنگ است. جنگ بین انسان و هوای نفس. محوری ترین بخش در معماری مسجد، محراب است. محراب در واقع نقطه ارتباط معنوی بین عبد و معبود و نقطه وحدت و ارتباط بین عالم ظاهر با عالم معنا و اتصال این جهان مادی به جهان ماورایی است در محراب از طریق امام جماعت است که این وحدت شکل می گیرد. عامل وحدت اجتماع نمازگزاران و هماهنگی در حرکات جسمانی و لسانی با محوریت امام جماعت در مکانی مقدس،چون محراب شکل می گیرد و محراب نقطه پرواز و عروج و نقطه اتصال زمین و آسمان از بعد معنوی می باشد.

گنبد: اگر برقراری ارتباط را یکی از شاخصه های وحدت بدانیم که گنبد خود پوسته ای است که به شکل محدب و قرینه دار همچنانکه هم پوسته ها، مغزها را در برمی گیرند، پوسته گنبد نیز حضور انسان عابد را حفاظ شد و قبل از آنکه خود را به نمایش مستقل گذارد، به هسته انسانی خود اشاره دارد.رنگ های روشن، صیقل یافته و شفاف گنبدها گویی خورشید را در کمند خویش دارد."
 

ایوان: یکی از عناصر فیزیکی مسجد ایوان می باشد" ایوان نقش ارتباطی بین فضای بیرونی مسجد و داخل مسجد را برعهده دارد و سنگینی حجم پشت خود را برای ارتباط به صحن تاحدودی شکسته و تعدیل می کند، تا دسترسی به آن را مطلوب سازد. فضای ایوان فضای مکث و بحث مسلمین بعد از نماز، تماشای صحن و تفکر مؤمن در عالم خلقت است. یکی از مهمترین خصوصیات بارز ایوان " تقارن " است.تقارن یکی از مهم ترین تمهیدات برای تأکید بر" محور" تقارن است. تقارن به وجود آمده، علاوه بر تأکید قوی بر سر در، موجب ایجاد توازن و آرامش در فضاست.

جلوخان: پیش فضایی محصور یا نیمه محصور است که اولین مرحله از سلسله مراتب ورود به مسجد محسوب می گردد. جلوخان با ایجاد مکث و اعلام تقدسی مکان، فضایی اطلاع دهنده و دعوت کننده به درون فضای اصلی است.از نطر مکان یابی جلوخان به علت دعوت کنندگی بیشتر در گره معابر محله یا بازار قرار می گیرد.
 

مأذنه، مناره: مناره و یا گلدسته در معماری و شهرسازی اسلامی جایی است که از آنجا "اذان" یا نور "کلمه الله " ساطع می شو تا مؤمنین را از طریق ذکر و ابلاغ مضامین اسلامی "دلیل " و "راهنما" باشد پیام هایی که می تواند انسان را در بیکرانگی زمان و زمین از رویای نسیان و گمراهی برهانند.

صحن: صحن مسجد محلی است امن و حصاری است حصین برای نمازگزاران و مکانی است برای کسی که در آن موقع از همه بریده و به تنها اتکای خود، یعنی خداوند پناه برده و قصد خلوت با خدای خود را دارد این صحن دارای شش وجه می باشد.یعنی چهار وجه جغرافیایی، وجه زمین و وجه آسمانی لایتناهی. خالی از هر گونه اشرافی است که روحانیت و خلوت الهی صحن مسجد خدشه دار نمی شود حیاط با فضای باز مسجد از مهم ترین عناصری است که در قرون متمادی و در مساجد بنا شده و در گستره ممالک اسلامی، چه آنهایی که توسط خلفا و سلاطین ساخته شده و چه مساجد محلی که در نهایت سادگی بدست مردم ایجاد می شود ضمن هویت بخشیدن به مسجد،تجلی وحدت آنها بوده است.

رواق: یکی از عناصری که بعد از شکل گیری مساجد در ابتدا به عنوان زیاده به این مکان مقدس عبادی افزوده شده، رواق می باشد. هدف اولیه از افزودن رواق به مسجد احداث مکان و سرپناهی برای اجتماع مسلمانان بود. رواق محل اجتماع و انسجام اولیه مسلمانان برای ادای نماز و یا تجمع پایانی برای بحث و بررسی امور مسلمین بعد از نماز بوده و گروهی که در رواق گرد هم جمع می آمدند، همواره با روحیه اخوت ، برادری و وحدت اُنس داشته و فضای فیزیکی و محیطی رواق، زمینه ساز وحدت معنوی و یکدلی مسلمانان بوده است.

آب نما یا حوض: عنصرحوض در مساجد برای ایجاد وحدت و هماهنگی معنایی و ماورایی بین محیط درون و دل انسان و فضای معنوی حاکم بر مسجد است.اگر چه در ظاهر باید عمل تطهیر و پاکی درون فرد با گرفتن وضو مهیا گردد.شرط پاکی درونی با طهارت و پاکی ظاهری انسان فراهم می گردد.

شبستان: شبستان، اصلی ترین فضای تجمع،انسجام و تمرکز مسجد محسوب می گردد و در واقع نقطه گرانیگاه و اصلی تجمعات عبادی می باشد و دیگراجتماعات در دیگر عناصر مسجد مثل رواق به این جمع بزرگ ختم می گردد.شبستان مسجد در یک قالب کلی عامل وحدت و پیوند دهنده ستون ها و محورهای اصلی و فرعی مسجد می باشد. در شبستان بسیاری از حرکات و برنامه های وحدت آفرین در آن شکل می گیرد و در واقع قلب تپنده وحرکت های وحدت زا و توحیدی به شمار می رود.
 

وجود ستون های متعدد با تجمع و حلقه های متفاوت (ستون قضاوت، ستون آموزش، ستون امارت، حکمفرمایی و ستون پرستاری) همه این ستون ها در اهداف عالی مسجد که از طریق انجام عبادت دسته جمعی نماز و مناسک عبادی در شبستان انجام می گیرد.

منبر: منبر یکی از تجلیگاه های هنر اسلامی است که مورد توجه و وحدت نظر غالب هنرمندان و معماران مساجد واقع شده و به ابداع منابر بسیار جالبی با انواع تزئینات همچون کنده کاری، منبت کاری، خاتم کاری و با استفاده از وسایلی همچون چوب، عاج، فولاد، سنگ های قیمتی، مینا و فلز انجامید.

دکه یا کرسی: یکی دیگر از عناصر بکار رفته در مسجد دکه یا کرسی می باشد که فردی که در بالای آن قرار می گیرد، به عنوان مکبّر، وظیفه هماهنگی، انسجام و وحدت صوری و شکلی نمازگزاران با امام جماعت را به عهده دارد، به خصوص در مساجدی که تجمع عظیمی از نمازگزاران برای نماز شکل می گیرد، نیازمند کسی است که بتواند هماهنگی در حرکات و اعمال عبادی نماز را ایجاد کند. وقتی یک نفر بر روی دکه که به فاصله کمی بلندتر از زمین شبستان است،قرار گیرد، بر تمام اضلاع و زوایای شبستان و نیز نمازگزاران اشراف و احاطه پیدا می کند و از صف اول نماز تا صف آخر آن با ادای کلمات و جملات وحدت و انسجام ایجاد می کند.

"مسجد حوض لقمان" به عنوان اولین مسجد ساخته شده در طرح بازسازی و بهسازی میدان شهداء مشهد با قدمتی درحدود 80 سال، در ابتدای خیابان شیرازی و درمحدوده طرح بزرگ میدان شهدای مشهد واقع شده است که به منظور خلق فضائی مناسب و شایسته برای عبادت و نیایش نمازگزاران و زائرین بارگاه ملکوتی حضرت رضا (ع ) ، مراحل طراحی و عملیات اجرائی و بازسازی و سفت کاری آن از بهمن ماه سال 1384 آغاز و پس از اتمام مراحل پایانی نازک کاری و تزئینات داخلی و اجرای نما ، در بهمن ماه سال 1388 با حضور شهردار مشهد و مسئولان استانی افتتاح و به بهره برداری رسید.

ساختمان این مسجد، در زمینی به مساحت 360 مترمربع بازیربنایی حدود یک هزار و 550 مترمربع در پنج طبقه،( مشتمل بر3طبقه روی زمین و 2طبقه زیرزمین ) درضلع شرقی میدان شهدای مشهد ساخته شده است.

در این مسجد فضاهای فرهنگی شامل سالن کتابخانه و اینترنت، مخزن کتاب، اتاق مدیریت، همچنین سرسرای ورودی، شبستان، کفش کن و آبدارخانه (مردانه و زنانه بطور مجزا)، فضاهای اداری و کلاس های آموزشی، سرویس های بهداشتی، وضو خانه مردانه و زنانه و سرای داری، تعبیه و پیش بینی شده است.

آنچه که در ساخت و احداث این مسجد توسط هنرمندان وکارشناسان لحاظ شده است ، توجه جدی به معماری و هنرهای اصیل اسلامی ، ایرانی بوده، بگونه ای که هنرگچبری، آجرکاری، کاشی کاری، آئینه کاری، منبت کاری ، خوشنویسی وتذهیب که هریک به تنهایی نمونه ای است از هنرهای شگفت انگیز و بی بدیل، توسط هنرمندان وکارشناسان در این مکان مقدس نقش بسته است.

همچنین گنبد، محراب و کتیبه های موجود در این مسجد، هریک پیام خاص معنوی خودرا به مخاطبان القا می کنند و بادقت در این نمادها، ندایی جاودانه وعرفانی ازآن به گوش جان می رسد.

نمای بیرونی و داخلی مسجد حوض لقمان با پوشش آجر، کاشی و تزئینات اسلامی است و این بنا با ظرافت های حجمی و ریزه کاری های پیش بینی شده در سیمای معماری، در تقابل با ساختمان های بزرگ اطراف خود به عنوان نقطه شاخصی در طرح است تا در ابتدای مسیر منتهی به حرم مطهر، برای تبدیل فضا به حال و هوای معنوی موثر باشد.

گفتنی است، مسجد حوض لقمان به لحاظ برتر بودن در زمینه سازی معماری و شهرسازی به عنوان بنای برتر درسال 89  معرفی شد. 

پایان پیام/