گلریزان تجلی اجرایی دستور دینی انفاق

خبرگزاری شبستان//گیلان

ماه مبارک رمضان که می‌شود در کنار تمام ویژگی‌های ریز و درشت این ماه بزرگ بیش از هر زمان دیگری واژه‌ای به نام "جشن گلریزان" را می‌شنویم. جشنی که سنتی قدیمی است و در آن برای افراد نیازمند کمک، پول و سایر مایحتاج جمع می‌شود.

اگر خود ما از کسانی نباشیم که تا به حال در یکی از این جشن‌ها که در حال حاضر بیشتر در سازمان زندان‌ها برگزار می‌شود شرکت کرده‌ایم، حتما شنیده‌ایم یا در رسانه ملی دیده‌ایم یا در مطبوعات خوانده‌ایم که در این ماه چگونه بسیاری از مردم از قشرهای مختلف در آزادکردن زندانیان نیازمند شریک هستند.

ستاد دیه به عنوان یک تشکل مردم نهاد که مشارکت مردمی در آن حرف اول را می‌زند همه ساله در ماه مبارک رمضان و البته در دیگر ماه‌های سال با بهره‌گیری از ظرفیت‌های مردمی به این مقوله مهم یعنی آزادی زندانیان می‌پردازد.

در واقع می‌توان ستاد دیه را نمونه‌ای موفق از فعالیت در زمینه رسیدگی به امور زندانیان معرفی کرد.

گلریزان چیست؟
مطمئناً نسل امروز نسبت به نسل گذشته از این موضوع اطلاع چندانی ندارد. در گذشته این رسم یک رسم شناخته شده و فراگیر در محله های پهلوانی بوده است، به این صورت که هرگاه کسی از نظر مالی به مشکل بر می خورد، همراه با آداب و رسوم ویژه ای که در مکانی به اسم زورخانه انجام می شد، همه افراد موجود در آن مکان در حد توان خود مبلغی را در ظرف های مخصوصی که ویژه این کار بوده، می ریخته اند. به این صورت ضمن حفظ آبروی آن فرد نیازمند، مشکل مالی اش برطرف می شد.

گلریزان ایرانی
آیین سنتی "گلریزان" در اصل بر اساس یک سنت دیرینه رسم پهلوانی‌ در ایران آغاز شد و سرآغازی برای فتوت مردان نیک ضمیر بوده است.

عنصرالمعالی در کتاب خویش ویژگی‌های جوانمردی را اول "خرد" ، دوم "راستی" و سوم "مردمی" بر می‌شمارد و آنها را از نشانه‌های رادمنشی و جوانمردی و عیاری می‌داند.

همچنین در کتاب "مینوی خرد" برای جوانمردی سه اصل خرد، درستی و رادی به عنوان ویژگی‌های بارز یاد شده است .

"عبدالرزاق کاشانی" در کتاب فتوت ‌نامه نیز جوانمرد را انسانی آزاده و نیک ‌سرشت می‌داند. وی معتقد بود، برای رسیدن به کسوت جوانمرد باید راه‌های دشواری را طی کرد تا بر دیو نفس فائق و پیروز شد. برای رسیدن به کسوت جوانمردی در نزد ایرانیان سه اصل مهم "شریعت"، "طریقت" و "حقیقت" طی می‌شود، تا جوانمردی و بخشندگی پا گیرد.

در اصل پهلوانی، رادی و بخشندگی همان گلریزان است، که خاستگاه این بخشندگی طبیعت و بهار بوده، چرا که بهار و طبیعت هرچه دارد به امر خداوندگار به زمین می‌بخشد تا حیاتی دوباره یابد.

فردوسی، رادی و درستی را شکل‌شناسی پهلوانان اساطیری خود می‌داند:

همه مردمی باید آیین تو                         همه رادی و راستی دین تو

مردم نیز به پهلوانان مهرگستر القاب "راد آیین"، "زاد مهر" ،"گلریز" و "رادی" نسبت می‌دادند و بین پهلوانان و عیاران نیز برگزاری آیین گلریزان و کمک به مستمندان نشانه‌ای از پیش کسوتی و مرشدی و صاحب زنگی بوده است.

هنگامی که جوانمردان و رادان وارد گود می‌شدند، مرشد و صاحب زنگ با نواختن صدای زنگ از آنان "رخصت" می‌طلبید و پهلوانان خطاب به پیر میدان‌دار گود از او می‌خواستند تا برای کسی که ناتوان است، گلریزی کند و فریاد "اگر ناتوانی بگو یا علی (ع)، اگر خسته جانی بگو یا علی (ع)" بلند می‌شد.

گلریزان آیین شکرانه نعمت خدا دادی
ایرانیان از دیر باز بر اساس تکریم و نوع دوستی خود همواره بر آیین گلریزان همت گماشته‌اند و این آیین را شکرانه نعمت خدا دادی خویش می‌دانند که مانند ابر بهاری طراوات زیستن دوباره بر مستمند و نیازمند روا می‌دارند آن گونه که "وقت گلشن، خوش که گلریزان ابر رحمت است".

زیباترین حرکت‌های بشری در طول تاریخ
این سنت ایرانیان در رادی، رادمنشی و پهلوانی همواره یک افتخار بوده و بسیاری از شرق‌شناسان از این امر به نیکی یاد می‌کنند به گونه‌ای که پروفسور "مانوئل کوربن" محقق دیرینه‌شناس و مردم‌شناس برجسته غربی آن را نمادی از زیباترین حرکت‌های بشری در طول تاریخ می‌داند که فقط مختص ایرانیان بوده است. وی، در کتاب خود به صراحت یاد می‌کند که در ایران مردانی قابل احترام برای برداشتن موانع ‌از پیش‌ پای دیگران هرچه در توان خود داشته را به دیگران بدون هیچ منتی می‌بخشیدند.

گلریزان بخشی از تاریخ بزرگ ایرانیان
آیین گلریزان بخشی از تاریخ بزرگ ایرانیان است و برخی از مورخان ثبت این سنت را از زمان حمله مغول عنوان کرده‌اند، که در "باشتین" خراسان عیارانی برای کمک به نیازمندان، در سردابه‌ شالی قرمز پهن کردند و آنان که زور بازو و توان مالی داشته، قدم پیش نهاده و هرچه داشتند برای کمک رو کردند.

ذکر پهلوانان در آیین گلریزان، گرفتن دست مستمندان و اقتدا به حضرت علی‌بن ابی طالب(ع) نخستین امام شیعیان بوده و صاحب زنگ نیز در این آیین، پهلوانان و جوانمردان را به گلریزان فرا می‌خوانده است.

بنای تاریخی "سی و سه پل"
مهمترین آثار تاریخی به جای مانده از آیین معنوی و سنتی گلریزان در ایران بنای تاریخی "سی و سه پل" است، که در آن هنگام شاه عباس برای ساخت این بنا، از مردم استمداد کرد و آیین گلریزان برپا شد.

زنان و جشن گلریزان
در پس زمان، گلریزان از گود زورخانه‌ها به خانه‌ها کشیده شد به گونه‌ای که زنان نیز در این سنت حسنه حضور یافته و حتی برای انداختن سفره نذر ابوالفضل(ع) که با نذری‌های زنان گسترده می‌شد، نوعی گلریزان کوچک برپا می‌داشتند.

اکنون با گذر زمان آیین سنتی گلریزان و رادی در ایران جلوه‌ای با شکوه‌تر به‌ خویش گرفته و مردان و زنان توانمند و جوانمرد برای آزادی زندانیان غیر عمد در بند، گلریزی می‌کنند.

گلریزان تجلی اجرایی دستور دینی "انفاق" است
گلریزان به معنای رایج اجتماعی آن زاییده فرهنگ فتوت و پهلوانی مبتنی بر الگوهایی همچون "پوریای ولی" است که با تعمیم ریختن گل بر سر پهلوانان به گرد آوری کمک برای افراد گرفتار و دربند گسترش معنا یافته است.

گلریزان به واقع ریختن و ایجاد گل زندگی و امید در چله سرما رنج و سختی و گرفتاری است که با ریختن گلی از شاخسار زندگی خود باغ بقا و بهار وصل را به خانواده‌های در رنج هدیه می‌کنند. این مفهوم که تجلی اجرایی دستور دینی "انفاق" است، ساز و کار حمایتی متناسب با فضای اجتماعی و فرهنگی زندگی گذشته ایرانیان و نهادهای اجتماعی موجود آن دوره بوده است.

گلریزان از منظر روانشناسی
از منظر روانشناسی اجتماعی یکی از مهمترین نیازهای اجتماع احساس خوب داشتن نسبت به یکدیگر است و در یک معنای وسیع‌تر نوع دوستی و انسان‌دوستی نیاز اساسی جامعه است.

گلریزان سنت حسنه‌ای است که سمبل و نماد نوع‌دوستی انسان‌ها است و تقویت آن می‌تواند در ابعاد مختلف زندگی اجتماعی اثر گذارد.

تاثیر اقتصادی گلریزان
تاثیر اقتصادی گلریزان یکی از مهمترین دستاوردهای این حرکت انسانی است که کمک‌های مردم در فعالیتی به کار گرفته می‌شود که هم دستاورد معنوی دارد و هم مشکلی را از کسی برطرف می‌سازد.
 

رادی پهلوانان؛ گفتاری پیرامون رادی و مراسم گلریزان زورخانه
زورخانه در فرهنگ ایرانی اسلامی نه فقط محل پرورش جسم که فضایی برای تهذیب نفس و همچنین امکان و مجالی برای مراودات اجتماعی و شکل‌گیری رفتارهای گروهی همچون گلریزان بوده است.

از آثار مهم برپایی جشن گلریزان همزیست‌گرایی و همدلی در جامعه است که چنانچه فردی از افراد جامعه بنا به دلایل غیر عمد و سهوی دچار گرفتاری شد، جامعه برای نجات او همراه و همدل باشد.

نمونه بارز، زیبا و پویای رادی و رادمنشی در آیین زورخانه ای همین مراسم گلریزان است. مراسمی که به یک باره به وجود نیامده بلکه نشات گرفته از بخشندگی پهلوانان است. چنان که مهری بوده که مهرکده ای ساخته شده، عیاری بوده تا عیار پدیدار شده و عرفانی بوده تا خانقاهی بر پا شده است.

شاید بتوان مراسم گلریزان را مراسم "رادان" نیز نام نهاد چرا که بن مایه آن بخشندگی است و رادی یکی از صفت های برجسته جوانمردی است.

آیین زورخانه ای را به هر آیینی که نسبت دهیم: خواه آیین مهرپرستی، آیین عیاری و یا آیین عرفانی همگی یک افق مشترک دارند و آن آیین جوانمردی است.

آیین جوانمردی را تنها در رستم نامه ها و گرشاسب نامه ها و فتوت نامه ها نباید خواند . چراکه جوانمردی تنها سخن نیست، جوانمردی در تنگنای کلام نمی گنجد. جوانمردی کنش و عشق و منش است.

جوانمردی را می بایست در انسان امروز نیز یافت و بارورتر کرد.

انسان امروز در دوره ای از تاریخ بشریت زندگی می کندکه سخت نیازمند جوانمردی است.

واژه جوانمرد از نظر ساختار دستوری از دو کلمه جوان( =صفت) و مرد(= اسم ) تشکیل شده است. مقصود از جوان در مفهوم ظاهری کلمه همان دوره جوانی است که شکوفایی صورت و جسم است اما در معنای مجازی در مفهوم سالک رونده است که اوج شکوفایی سیرت و جان است.

این صفت و موصوف هنگامی که مقلوب می شوندیعنی مرد جوان تبدیل به جوان مرد می شود چنان بار سترگ معنایی می گیرد که بی درنگ ذهن از خامی به پختگی و کمال می رسد.

گروهی از ایرانشناسان بر این عقیده اند که "هفتخوان های رستم و اسفندیار در شاهنامه فردوسی" بازتاب آیینی است برای گذر از مرحله نوجوانی و رسیدن به مردانگی و جوانمردی. هفت خوان، هفت منزل و گذرگاه راه عشق است. مثل هفت مرتبه آیین مهری و در امتداد زمان هفت مرحله سیر و سلوک عارفان و یا مراتب چند گانه ای که در زورخانه ها وجود دارد، مانند کهنه سوار، مرشد، پیش کسوت، صاحب زنگ، صاحب تاج، نوچه و جز آن.

بحث نظری و عملی جوانمردی پس از اسلام در فتوت نامه های گوناگون آمده است:

در فتوت نامه عبدالرزاق کاشانی می خوانیم که:
"جوانمرد انسان آزاده ای است که برای رسیدن به مرتبه او بایستی مراحلی را سپری کرد . مرحله نخست مرحله مروت است، اما مراد از آن مروت، خصوصیاتی است که انسانیت انسان را تشکیل می دهد ...

وقتی می توان سخن از فتوت (= جوانمردی) به میان آورد که همه عوامل شر رها شده و نیروهای ناشی از خیر بر شر چیرگی یافته و فضیلت و عدالت و نجابت مصداق پیدا کرده باشد. "

جوانمردی در فتوت نامه ها بر پایه سه اصل توصیف شده:
نخست شریعت: یعنی راست گفتن و تسلیم شدن کامل به قوانین الهی
دوم طریقت: یعنی راست دیدن و درست عمل کردن
سوم حقیقت: یعنی درست بودن و خود شخص به خود راستی تبدیل شدن

عنصرالمعالی در خصوص جوانمردی گفته است:
"چون نیک بنگری بازگشت همه چیزها بدین سه شرط باشد: اول خرد، دوم راستی، سوم مردمی"

در کتاب مینوی خرد، یکی از نامه های ارزشمند دینی دوره میانه(ساسانیان)، نیز بر سه اصل تاکید شده است: اول خرد ، دوم راستی ، سوم رادی .

در این گفتار به یکی از ویژگی های جوانمردی یعنی "رادی" پرداخته می شود که این ویژگی در صورت بیرونی همانندی نزدیکی با مراسم گلریزان زورخانه دارد.

رادی و مراسم گلریزان :
بهین رادی آنگه که بی درد و خشم ببخشی نداری به پاداش چشم
چو از داد پرداختی راد باش وزین هر دو پیوسته آزاد باش 
                                                     (اسدی طوسی)

رادی به معنی بخشندگی از مصدر ra به معنی بخشیدن است. این واژه در اوستا و سانسکریت به صورت rati و در متون دوره میانه به صورت radih رادی در مفهوم داد و دهش و بخشندگی آمده است.

امروزه نیز این واژه به همین معناست. چنانچه که اسم و صفت های ترکیبی نیز با آن ساخته شده مانند: رادمرد و راد منشی.

ویژگی هایی در آداب و رسوم درونی زورخانه ای وجود دارد آدابی که چهره بیرونی آن نمودهای زیبایی پیدا می کند مانند: اظهار فروتنی، چنان که در ورودی زورخانه کوتاه گرفته می شود تا هر کس در هر مقامی با فروتنی وارد شود.

طهارت و پاکیزگی، که نماد پاکی است و از راستی روح و روان برمی خیزد.

ادای احترام به گود با بوسیدن آن هنگام ورود به آن که نماد قدم بوسی پوریای ولی و سپاسداری گود است.
احترام به هماورد، که همانا خوی جوانمردی است.
رخصت گرفتن ،که نماد تکریم بزرگان است .
و گلریزان که نماد رادی و بخشندگی است.

اهالی زورخانه خوب می دانند که در زورخانه مراسمی است به نام "مراسم گلریزان". مراسمی که به مناسبت هایی مبالغی گرد آورده می شود تا ارزانی مستمندان و نیازمندان گردد مناسبت هایی چون: کشتی گرفتن دو پهلوان یا آشتی دادن دو پیش کسوت و زدودن کدورت میان آنها یا دستگیری مستمندان و نیازمندان، یا گشایش زورخانه ای یا رونق بیشتر بخشیدن به ورزش در محل یا یاری رساندن به مردمان به هنگام بروز بلایای طبیعی.

در مقایسه ایی میان ساختار زورخانه ای و آنچه که از پیشینیان به جای مانده است در می یابیم که نمونه بیرونی بخشندگی و رادی و سخا در مراسم گلریزان به تمامی متجلی است.

متاسفانه، امروز گلریزان رواج گذشته را ندارد و تحت تأثیر شرایط گذار اجتماعی، افزایش جمعیت، شهرنشیی و کاهش ارتباطات مبتنی بر محله‌ها باعث افت و به محاق افتادن گلریزان شده است.

گفتنی است، در کشور تاجیکستان نظیر چنین مراسمی وجود دارد به نام "حشر"

منابع و ماخذ:
-گروه فرهنگ و هنر سیمرغ www.seemorgh.com/culture
- جام جم، صولت فروتن، سه شنبه 02 شهریور 1389
- روزنامه تحلیل روز

پایان پیام/