تجاری سازی علوم انسانی اسلامی با نیازسنجی ممکن می شود

به گزارش خبرنگار اندیشه خبرگزاری شبستان،روش صحیح دستیابی به علوم انسانی اسلامی و پیاده سازی طرح تحول در علوم انسانی با توجه به آموزه های صریح و اصولی قرآنی و دینی در کنار تشریح مبانی علمی و متقن آیات قرآن کریم و همچنین بررسی پرسش های مطرح در باب شاخصه های آیات و موقعیت نزول آنها در این پروسه، ما را بر آن داشت تا با حجت الاسلام والمسلمین مصطفی کریمی، استاد حوزه و دانشگاه و عضو هیئت علمی موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، گفت وگویی ترتیب دهیم که بخش دوم پایانی آن را در ادامه می خوانید:

در قرآن کریم پاره ای از آیات ناسخ هستند و پاره ای دیگر منسوخ، آیا در تبیین و دستیابی به علوم اسلامی و شاخه های گوناگون آن، می توان از آیات منسوخ نیز بهره جست؟

در باب مسائل و آیات ناسخ و منسوخ شده قرآن کریم باید گفت که، بیشترین این آیات در مقوله احکام و مسائل مرتبط با اوامر الهی و اسلامی است. درباره آیات نسخ شده قرآن کریم این گونه تبیین و تحلیل شده است که، این آیات بنا بر شرایط و موقعیت هایی خاصی نازل می شده است؛ لکن بعد از عمل مسلمانان به آن، در مواردی با پیش‌آمدن برخی شرایط، آیه یا آیاتی دیگری نازل می شده و آن حکم اولیه برداشته می شده است. در این موارد گویی حکم اولی موقت بوده است، ولی بنا به مصالحی، خداوند موقت بودن آن را بیان نفرموده است، به عنوان نمونه دراثر مراجعات و پرسش های بعضاً خالی از علت و بی جهت مردم از نبی مکرم اسلام(ص)،آیه شریفه ای نازل شد که اگر شخص و فردی می خواهد با پیامبر(ص) نجوا و یا گفت وگوی پنهانی کند، می بایست مقداری صدقه بپردازد: «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا إِذا ناجَیْتُمُ الرَّسُولَ فَقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَی نَجْواکُمْ صَدَقَةً ذلِکَ خَیْرٌ لَکُمْ وَ أَطْهَرُ»، بنا به پرداخت نکردن صدقات و عمل نکردن مردم به این آیه شریفه، آیه دیگری با این مضمون که: «َاأَشْفَقْتُمْ أَنْ تُقَدِّمُوا بَینَ یدَی نَجْوَاكُمْ صَدَقَاتٍ فَإِذْ لَمْ تَفْعَلُوا وَتَابَ اللَّهُ عَلَیكُمْ»، نازل گشت و این حکم را از گردن مردم برداشت.

بنابراین مسئله نسخ، به این مفهوم است که دستورات قبلی از بین رفته و دیگر قابلیت اجرائی ندارد، ولی در باب آیات ناسخ و منسوخ قرآن باید به نکات دیگری نیز توجه کرد. به عنوان نمونه در باب استعمال شراب در قرآن کریم آیات متفاوتی وارد شده است، در یک جا قرآن می فرماید: «یسْئَلُونَكَ عَنِ الْخَمْرِ وَالْمَیسِرِ قُلْ فِیهِمَآ إِثْمٌ كَبِیرٌ وَمَنَفِعُ لِلنَّاسِ وَإِثْمُهُمَا اءَكْبَرُ مِنْ نَفْعِهِمَا»،و در جای دیگر می فرماید:«یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تَقْرَبُوا الصَّلاةَ وَ أَنْتُمْ سُكارى حَتَّى تَعْلَمُوا ما تَقُولُون»،سپس در بیان آخر می فرماید:« یأَیهَا الَّذِینَ ءَامَنُوا إِنَّمَا الخَمْرُ وَ الْمَیسرُ وَ الأَنصاب وَ الأَزْلَمُ رِجْسٌ مِّنْ عَمَلِ الشیطنِ فَاجْتَنِبُوهُ»، یعنی در بیان آخر، حکم های قبلی از بین می رود و هرگونه شرب مسکرات حرام و گناه شمرده می‌شود. در بیان نسخ شدن آیات قبلی شرب خمر، باید بیان کرد که اگر چه دستورات قبلی از میان برداشته شده است ولی هنوز اثرات آموزشی و تعلیمی آن پابرجا خواهد بود، به طور مثال در همین شرایط فعلی و کنونی نیز پاره ای از به ظاهر اطباء و یا روانشناسان، استفاده از مواد سکرآور و مهیج کننده مقطعی را برای برطرف کردن ناراحتی ها و یا معضلات روحی و روانی افراد تجویز می کنند، ولی می بایست دقت نمود، طبق بیان واضح و روشن قرآن کریم، اگر چه این مسکرات و مواد تهیج کننده، به صورت ظاهری و مقطعی، بتواند پاره ای از مشکلات و معضلات روحی و روانی را رفع و رجوع نماید و به تعبیر قرآن، منفعتی نیز برای انسان داشته باشند، ولی به طور قطع و یقین، حرام بوده و استعمال و استفاده این مواد و مسکرات در بازه زمانی مشخص برای جسم و روح شخص زیانبار خواهد بود و بنا به تعبیر قرآن کریم، مشکلات استفاده از این دست اقلام، از منفعت و سودشان بیشتر و فزون تر خواهد بود.

جایگاه استفاده و بهره مندی از آیات به ظاهر نسخ شده قرآن کریم در مسیر و روش بهره مندی از منابع دینی در طرح تحول علوم انسانی چه تعریفی دارد؟ آیا از این آیات می توان مواضع دیگری را متصور شد؟

 در مقوله استفاده از آیات به ظاهر نسخ شده قرآن کریم می بایست گفت که، به غیر از مسائل و موارد فقهی و احکام، این آیات بنا به دستوراتی که وارد نموده اند، جنبه تربیتی و تعلیمی نیز دارند. به طور نمونه در آیات مرتبط با حرمت شرب و استفاده از مسکرات، با توجه به شرایط زمانی نزول این آیات که مردم دوره جاهلیت بی حد و مرز به شرب مسکرات می پرداختند، حرمت یکباره مسکرات، شاید به طور صحیح و اصولی اثر خود را نمی‌گذاشت و مورد قبول جامعه واقع نمی‌شد، بنابراین با تحریم پلکانی و تدریجی مسکرات، در نهایت  آیه بیانگر حرمت کامل شراب و نوشیدن مسکرات بر پیامبر اکرم(ص) نازل گشت و حضرت(ص) آن را برای مردم ابلاغ فرمودند.

قطعاً با دقت و اهتمام در این فرایند، و توجه به آیات، به روش صحیح تعلیم و تربیت و پرورش در نزول آیات شریفه قرآن کریم پی خواهیم برد. از این آیات اینگونه استفاده می‌شود که، در تربیت افراد می بایست به توان و شرایط روحی و روانی آنها نیز توجه کرد و اصلاح تدریجی داشت.

همچنین نمونه دیگر در این باب  و توجه و بهره ‌بردن از جنبه تربیتی و تعلیمی و اخلاقی آیات منسوخ شده قرآن کریم در آیه شریفه:«وَالَّذِینَ یتَوَفَّوْنَ مِنْكُمْ وَ یذَرُونَ أَزْواجاً وَصِیةً لِأَزْواجِهِمْ مَتاعاً إِلَى الْحَوْلِ غَیرَ إِخْراجٍ فَإِنْ خَرَجْنَ فَلا جُناحَ عَلَیكُمْ فِی ما فَعَلْنَ فِی أَنْفُسِهِنَّ مِنْ مَعْرُوفٍ»،بیان شده است. در این آیه شریفه خداوند می فرماید: «زنان را بعد از وفات همسرانشان از خانه اخراج نکنید و بگذارید ایشان یک سال در خانه شوهر بماند و از آن بهره ببرند» عده ای از مفسرین معتقد هستند این آیه شریفه با نزول آیه تقسیم ارث میان بازماندگان شخص فوت شده در قرآن، منسوخ شده است و قابلیت پیگیری و اجرا را ندارد. باید توجه داشت به رغم نسخ شدن این آیه شریفه، جنبه اخلاقی آن همچنان پابرجاست و می توان با دید اخلاقی و رویکرد اخلاق مدارانه در جهت بسترسازی باورهای اخلاقی در اجتماع، به این امر الهی نظر کرد. از آیه شریفه می توان استفاده کرد که: باید به وضع زنانی که شوهرشان می‌میرند توجه شود و اگر ایشان اجازه داشته باشند یک سال از زندگی شوهر استفاده کنند که قطعاً این امر مورد رضای الهی خواهد بود.

بحث تجاری سازی در علوم مختلف از مواردی است که مورد توجه دست اندرکاران و محققان شاخه های گوناگون علمی و آموزشی است و متفکرین مسائل علمی، بیشترین چالش ها را، در تجاری سازی دست آوردهای علمی و آموزشی می دانند. به نظر شما چالش ها و موانع در مسیر تجاری سازی علوم قرآنی و اسلامی چه مولفه هایی هستند؟

این پرسش را به شکل دیگری نیز می‌توان مطرح کرد و آن این است که، تا چه اندازه، دست آوردهای یک پژوهشگر عرصه دین، که از مبانی الهی گرفته شده است، برای اشخاص و افرادی که به دین و منویات الهی و قرآنی اهتمام و توجه ندارند، مورد اعتنا و ارزش است. حتی می‌توان بیان داشت که چه مقدار از دست آوردهای الهی و قرآنی برای نیاز جامعه اسلامی تدوین شده است و تا چه اندازه این دست آوردها، می تواند برای سایر جوامع و گروه های مردمی، مفید و مثمرثمر باشند. در هر دو مورد باید نیازسنجی و سلیقه سنجی درستی صورت گیرد، لکن در مورد مقبول واقع شدن تولیدات قرآنی برای غیرباورمندان به آن، نیاز به تبیین و تحلیل بیشتر است، به این شکل که در باب معرفت شناسی ثابت شده است که یکی از مجاری معرفتی وحی است و قرآن کریم از مصادیق وحی الهی به شمار می‌آید. از سوی دیگر قرآن کریم واقع نما بوده و هر چه بیان کرده مطابق واقع و حق است. باید به این نکته نیز توجه کرد که آنچه تولید می‌شود می بایست در شکل مناسب و متقن بیان شود.

نکته دیگر در این مقوله و بعد از شاخصه معرفت شناسی، بحث اثبات و تأییدات حسی و آزمایشگاهی دست آوردهای دینی و الهی است. معنای این مفهوم این است که برخی از داده‌های قرآنی با آزمایش و تجربه نیز قابل اثبات و تأیید هستند. به عنوان نمونه قرآن کریم می فرماید:« وَأَقِمِ الصَّلَاةَ إِنَّ الصَّلَاةَ تَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَرِ وَلَذِكْرُ اللَّهِ أَكْبَرُ»، سپس در آیه شریفه دیگری می فرماید:«وَاسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ وَ إنها لَكَبِیرَةٌ إِلاّ عَلَى الْخاشِعِینَ»، یعنی این دوری و کناره گیری از منکرات توسط نماز، فقط برای کسانی است که خاشع و فروتن باشند قابل دست یابی است، از این آیات می توان اینگونه استفاده کرد که از طریق ایجاد روحیه فروتنی که منجر به اقامه نماز می شود می‌توان از بزهکاری فردی و اجتماعی، که از معضلات و مصائب جامعه بشری است، دوری کرد. ‌با تجربه و آزمایش نیز می توان به این نتیجه دست یافت کسانی که فروتنانه و خاشعانه رفتار می کنند و به نماز و انجام واجبات دینی اهتمام دارند، کمتر از سایر افراد جامعه دچار گرفتاری و معضل و مشکل و ناهنجاری می شوند. بنابراین می توان گفت: با توجه به مشاهدات و تجربیات نیز، می توان برخی از گزاره های قرآنی را، با تجربه و آزمایش، تأیید و تصدیق کرد.