وجدان؛ یگانه پرسشگرعادل وجود آدمی

خبرگزاری شبستان: تنهایی همیشه هم بد نیست؛ خلوت گزینی گاهی نیاز می شود برای آدمی، تا ساعتی با خویشتن خویش، خلوت کرده و سبک و سنگین کند. در این میدان کارزار تنها قاضی منصف و بی غرض، وجدان آدمی است. دادگاه وجدان ارتباطی بی واسطه با قلب سلیم و فطرت پاک دارد. موهبت الهی و آسمانی وجدان، ترازوی قیامت و صراط هر لحظه عمر انسان ها است. عمل هرروزه تنها، با سنگ محک عقل میزان می شود، عقل، رد و قبولی عمل را می سنجد. می ارزد اگرانسان بهایی به قدر پشیمانی بپردازد تا وجدان درون از نفس نیفتد؛ که اگر بیفتد دیگر انسان چه ارزش دارد؟!
 

گاهی با شگفتی و تأسف به مناره های مسجد امام (ره) و ستون های پل خواجوی اصفهان نگاه می کنم! ازخود می پرسم چگونه مردمان آن روزگار تنها با دست و بازو، البته با نیروی اندیشه چنین شاهکاری خلق کرده اند؟ هنر- صنعتی که می شود، شناسنامه تمدن ملتی و دست مایه فخر مردمان این روزگار.
 

ستون و مناره و گنبدی که عمرش می رسد به چند صد سال و اندی و همچنان استوار و مستحکم. اما مردمان تماشاگر این شگفتی چه می کنند، بعد از تحسین و تفاخر به ملل دیگر؟! آیا از خود پرسیده ایم ایرانی هزارساله پیش، نه، هموطن مسلمان 500 سال قبل چطور با دست خالی هنری می آفریند که تشویق و تحسین دوست و دشمن را این چنین بلند می کند؟ تنها وجدان بیدار و آزاد می تواند نیروی محرک این آفرینش باشد. وجدان متکی برعقل سلیم و خودآگاهی توحیدی.
 

اما سخن از وضعیت امروز تلخ و گزنده است. برای اثبات، نیازی به مصداق نیست؛ گواه مدعی، صفحه حوادث روزنامه ها است، اخبار ریزش هر روزه، نه هر ساعت ساختمانی در گوشه و کنار شهر. اعتراض ارباب رجوع ازنحوه رسیدگی کارمندان، آمار شکایت از پزشکان قلابی، برخورد با فروشنده بی انصاف اقلام خوراکی و ده ها نمونه دیگر.

وجدان چیست؟
وجدان به معنای یافتن، شعور، شعور باطنی و قوه ای است که شخص را از نیک و بد اعمال آگاهی می دهد. قرآن می فرماید:
«ان الانسان علی نفسه بصیره و لو القی معاذیره، انسان به درون خود کاملاً آگاه است اگر چه در ظاهر به کردارهای خود عذر می‌تراشد»
 

پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله «إنَّ اللّه‏َ یُحِبُّ إذا عَمِلَ أحدُ کُم عَمَلاً أن یُتقِنَهُ ؛ خداوند دوست دارد که هرگاه یکى از شما کارى انجام مى‏دهد آن را استوار و درست به سامان رساند.»
 

وجدان کاری
هر انسان در طول زندگی به مقتضای نقش خود عهده دارمسئولیتی است. بعد ازدوران طفولیت وارد میدان تحصیل می شود، کار می کند تا نیاز خود و خانواده را بر طرف کند و تشکیل خانواده می دهد تا از تنهایی رها شود. فرزند، محصل یا دانشجو، کارمند یا کارگر، زن یا شوهر مادر یا پدر نقش های اصلی انسان است. حال اگر این انسان بی تفاوت به اهمیت نقش خود به زندگی ادامه دهد چه اتفاقی برای او و جامعه خواهد افتاد؟ به نظر می رسد وجدان در انسان به چند دسته عوامل درونی و بیرونی وابسته است.

 عوامل درونی
در بالا آمد که وجدان، با عقل سلیم و فطرت پاک ارتباطی بی واسطه دارد؛ به دیگر سخن، وجدان از این دو عامل نشأت می گیرد. لذا در بحث از عامل درونی وجدان کاری، باید به زمینه های ذاتی و روانی اشاره کرد. افرادی که محرک اصلی حرکت و تلاش را از درون خود دریافت می کنند. این عده، با علاقه به کار و حساسیت به نتیجه و دقت در امور به کار خود می پردازند. درک صحیح ازموقعیت کمک می کند بی توجه به مسائل حاشیه ای، اخلاق کار و حرفه ای در بالاترین درجه اهمیت قرار گیرد و تنها، کیفیت مطلوب محصول نهایی، هدف غایی باشد. انسانی که خود را ملزم به رعایت حق دیگران می کند (حق الناس) به طور حتم از وجدان کاری بالایی برخوردار است. حتی در کوچک ترین کار متعهد به ارائه بهترین محصول است. حتی اگر آن کار روی هم چیدن آجر باشد. انسان با وجدان همیشه ازنجوای قاضی درون بیم ناک است. این ترس درونی به مرور زمان تبدیل به وجه اصلی شخصیتی وی می شود. درجامعه با وجدان کاری توبیخ و تذکر پایین ترین آمار را دارد؛ زیرا افراد به مسئولیت خود آشنا هستند. در کل، آن چه وجدان انسان را وارد میدان عمل زندگی می کند فطرت بی آلایش او است.
 

عوامل بیرونی
بحث را با فرض یک جامعه بی وجدان آغاز می کنیم. افراد این جامعه درهرنقش و جایگاهی که باشند از ندای درون محرومند. نه غیر اردادی که خود با دست و اراده این موهبت خدایی را ترک گفته و هر روز بیشتر گودال بی تفاوتی را عمق می بخشند.
 

از عوامل احیای وجدان خفته جمعیت بی آر، زور و تهدید است. افراد این جامعه از خوف بی کاری و از دست دادن موقعیت شغلی، به ظاهر هم که شده لباس وجدان به تن می کنند. کارفرمایان هم برای به فعل درآوردن قوه کار و وجدان کارگران و کارمندان وعده و وعید را موثر می دانند. ارتقای شغلی، افزایش حقوق و ارائه تسهیلات و مزایا شاید برای مدتی کارساز باشد. اما واقیعت درنتیجه نهایی مشخص می شود!

به مثال کارگر ساده مسجد امام اصفهان بر می گردیم. در مقام مقایسه امروز و دیروز، بی تردد به وجدان بیدار و زنده این کارگر ساده روستایی اذعان می کنیم. تعهد، پر کاری و درک اهمیت دقت در کار او را وامی دارد تا محصولی ارائه کند که قرن ها عمر کند.

چگونه می توان وجدان کاری را در جامعه ایجاد کرد؟
وجدان کاری یا نظم اجتماعی ارتباطی مستقیم با فرهنگ جاری جامعه دارد. هرگاه این خصیصه جزو هنجار مثبت مورد تأکید باشد، آن گاه می توان به رشد با نشاط جامعه امید وار بود. فرهنگ بد یا خوب، از کودکی در فرد نهادینه می شود پس نقش خانواده و مدرسه حساس و تعیین کننده است.
 

کودک با الگو قرار دادن والدین خود از همان ابتدا هنجار پذیرفته شده در خانواده را درونی می کند. این فرآیند به شکلی ناخود آگاه شکل می گیرد، در نتیجه در بزرگسالی نمی توان به سادگی فرد را از هنجار پذیرفته شده جدا کرد.
 

مکانیسم بعدی برعهده جامعه بیرونی بزرگتر است. نظارت و قانون گذاری راهکار مناسبی است، تا افراد به وجدان کاری و اخلاقی پایبند شوند. ایمان و اعتقاد درونی به ناظر پنهان و آشکار، خداوند ستار در حفظ وجدان کار و اخلاقی بسیار مؤثر است. این باور عمیق موجب می شود تا صحنه اجتماع از وجود تمام تجهیزات مراقبتی خالی شود. انسان چنین جامعه ای با مسئولیت پذیری و تلاش سعی می کند بدون تذکر و پیگیری دیگران کار خود را به نحو احسن به سرانجام برساند. 
 

«زینت مقصودی»، کارشناس دینی و استاد دانشگاه امام صادق(ع) درباره وجدان کاری در جامعه معتقد است، فرد با ایمان خود را تنها به خداوند پاسخگو می داند. همان نیرویی که باور دارد، در تمام لحظات حاضر و ناظر در کارهای اوست. به واسطه همین نیروی بازدارنده یعنی ایمان، وجدان کاری و اخلاقی در فرد به وجود می آید. این نیرو او را از بسیاری اعمال ناپسند مانند، کم کاری و دزدی از کار باز می دارد. چنین فردی بی آنکه مراقبی داشته باشد یا از طرف رئیس بالادستی مراقبت شود کار خود را به درستی انجام می دهد. این فرد با توجه به امکاناتی که در اختیار دارد با تمام وجود و تلاش حداکثری کار ها را به نهایت می رساند. 
 

مقصودی نشانه های جوامع باوجدان و بی وجدان را این گونه بر می شمرد که اگر در جامعه وجدان کاری وجود داشته باشد هیچ کاری روی زمین باقی نمی ماند و هر کاری سر موقع خود به انجام می رسد. نتیجه آن ایجاد آرامش و خوش بینی بین مردم است. در حالت عکس افراد دچار تشویش و اضطراب شده و فضای بی اعتمادی جامعه را فرا می گیرد. وقتی افراد احساس کنند کارشان به دست کسی است که از عهده کار برنمی آید طبعاً اعتماد لازم بین افراد از بین می رود. وقتی بی وجدانی در کل جامعه تسری پیدا کند زمانی می رسد که خودمان نیز به نتیجه عمل خود دچار می شویم. از آنجا که آدمی برای کارهای خود نیازمند کمک دیگران است، اگر در زمان مراجعه یک ارباب رجوع کار او را با بی وجدانی از سر باز کند روزی هم فراخواهد رسید که کارش به او می افتد. این سیکل معیوب ادامه می یابد تا تمام وجود جامعه را می گیرد. این بازتاب از طریق فرزندان یا دیگر شهروندان جامعه گریبانگیرمان خواهد شد.
 

چاه کن با وجدان
این کارشناس اجتماعی با بیان اهمیت فوق العاده ایمان به خدا در وجدان کاری افراد ادامه داد: ایمان به وجود یک نیروی مافوق که در خلوت شاهد و ناظر اعمال ما است و حتی خطورات قلبی ما را می بیند و می خواند بسیار مؤثرتر از کاربرد دوربین و جاسوس است. این امکانات در قوی ترین حالات قادر به مراقبت نیست. اگر باورها در زندگی جاری و ساری شود، وجدان کاری نیز بوجود می آید.
 

می توان یک کارگر چاه کن را فرض کرد که ساعت ها در دل زمین بی هیچ ناظری فعالیت می کند، حتی قرار نیست کسی بعد از او کیفیت کارش را بسنجد. اما تنها حضور ناظر قهار برای او کافی است، تا کار به شکلی مطلوب به نهایت برسد.
 

فرنگی های با وجدان!
مقصودی در ادامه با اشاره به وجدان جوامع غربی افزود: به نظر بسیاری از مردم، شهروندان غربی از نظر وجدان در بالاترین سطح قرار دارند، اما به نظر می رسد این امر حاصل وجود قوانین سختگیرانه و در عین حال شکننده است. زیرا مردم غربی بابت کم کاری و بی توجهی نسبت به مسئولیت خود به شدت مؤاخذه می شوند.
 

استاد جامعه الزهرا قم، بازنگری در مبانی اعتقادی را، راه تقویت وجدان در جامعه می داند، ما نیازمند نهادینه کردن وجدانی هستیم که در تمام لحظات بر اعمال انسان ها نظارت کنند. به گفته وی قانون صرف، تضمینی قطعی برای وجدان کاری نیست.

سخن پایانی
اگر تمام افراد یک جامعه باور داشتند با وجدان کاری و تعهد درونی آسان تر و سریع تر به مقصد نهایی می رسند هیچ کجا و هیچ زمان شکایتی بابت تنبلی و کم کاری به گوش نمی رسید. مسلمانان با وجود فرامین صریح و نورانی اسلام درباره اهمیت انجام درست کار باید در دنیای امروز از برترین ملل باشند. متأسفانه چنین نیست. این اتفاق و دقت نظر قرن ها پیش وجود داشت. برای بازگشت به آن دوران به بازخوانی فرهنگ اصیل اسلامی و شیعی نیازمندیم.

پایان پیام/