«آيا فردوسی محمود غزنوی را هجو گفت؟» هجو نامه مربوط به فردوسی

 به گزارش خبرگزاری شبستان به نقل از میراث مکتوب ،هجونامه، قطعه‌ای است منسوب به فردوسی که می‌گویند در هجو سلطان محمود غزنوی سروده است. این بیت‌ها در مقدمۀ شاهنامه در شرح زندگانی فردوسی در بخش روابط شاعر با سطان محمود غزنوی و یا در پایان شاهنامه درج شده است. تا آنجا که نگارنده دیده است، کمترین بیت‌های هجونامه 6 بیت در چهارمقالۀ نظامی عروضی و بیشترین آنها، 140 بیت در نسخۀ مجلس دیده می‌شوند. البته نظامی عروضی خاطرنشان می‌سازد که هجونامه 100 بیت داشته که جز شش بیت «مندرس گشت» . اما ژول موهل به نسخه‌ای از شاهنامه استناد می‌کند که در آن هجونامه 160 بیت داشته است، ولی ترجمۀ فرانسوی هجونامه‌ای که او در دیباچۀ خود بر تصحیح شاهنامه آورده است، 91 بیت دارد.

در مقدمۀ کهن‌ترین نسخۀ شاهنامه که هجونامه را نیز در خود دارد، یعنی استانبول 731ق، هجونامه مشتمل است بر 25 بیت، اما عبدالرحمن بخارایی مشفقی، شاعر قرن دهم هجری که خود به هجویه‌سرایی علاقه‌مند بوده است، آنجا که می‌خواهد هجوهای خود را توجیه کند، می‌نویسد: «فردوسی که مقدم احجاب سخن است در مذمّت بُخل سلطان محمود غزنوی سیصد بیت مثنوی دارد». ولی او فقط چهار بیت معروف هجونامه را آورده است. بنا بر پژوهش ما، شمار بیت‌های هجونامه در تحریرهای مختلف که در نسخه‌های گوناگون شاهنامه پراکنده‌اند،  247  بیت است.

رویدادهای مربوط به هجونامه، مانند بخشهای دیگر زندگانی شاعر پرآوازۀ ایران چنان در هاله‌ای از افسانه‌ها فروپیچیده شده است که به دشواری می‌توان حقایق تاریخی را از لابه‌لای این افسانه‌ها بیرون کشید. پژوهنده در بررسی این رویداد، گویی در سرزمین مه‌آلودی گام برمی‌دارد و هر لحظه بیم آن می‌رود که به دامان خیالات خود فروغلطد. مهمترین پرسشی که رو به روی پژوهشگر قرار می‌گیرد، این است که آیا هجونامه اساساً سرودۀ فردوسی است؟ هجونامه از موضوعات بحث انگیز میان پژوهندگان شاهنامه بوده و هست. تا آنجا که برخی چون نولدکه، قزوینی، تقی زاده، صفا، ریاحی، خالقی مطلق، آیدنلو باور دارند که اصل هجونامه را فردوسی خود سروده است، اما در برابر، پژوهندگان دیگری چون ملک الشعراء بهار، حافظ شیرانی، مجتبی مینوی، دبیرسیاقی، احمد آتش و شاپور شهبازی بر آن هستند که هجونامه جعلی است و فردوسی آن را نسروده است.

کتاب «آيا فردوسی محمود غزنوی را هجو گفت؟» هجونامه منسوب به فردوسی (بررسی تحليلی، تصحيح انتقادی و شرح بيت‌ها) اثر ابوالفضل خطیبی  را انتشارات پردیس دانش را در 228 صفحه چاپ کرده است.