اخلاق به روایت اطلاعات حکمت و معرفت

به گزارش خبرنگار گروه اندیشه خبرگزاری شبستان، یکصد و بیست و هشتمین شماره از مجله «اطلاعات حکمت و معرفت» روانه پیشخوان روزنامه فروشی ها شد.

در زبان فارسی پیش از این در (سال نهم، شماره 9، پیاپی 104) و نیز شمارۀ 70 (تیر 1390) از مجلۀ کتاب ماه فلسفه، مجله اطلاعات حکمت و معرفت با پرونده‌ای در باب فضیلت‌گرای معاصر رُزالین هرست‌هاوس به اخلاق فضیلت پرداخته بود و اینک سومین مجموعه در دست اخلاق‌پژوهان و فلسفه‌خوانان فارسی‌زبان است.  جنبش احیای اخلاق فضیلت یا به تعبیری چرخش فضیلتی (aretaic turn) با مقاله 1958 الیزابت آنسکوم («فلسفۀ اخلاق مدرن») و نیز مقالۀ مهم مایکل استاکر با عنوان «اسکیزوفرنی نظریات اخلاقی مدرن» (1976) شناخته می­ شود.

بر پایه این گزارش، مهدی اخوان دبیر این شماره چنین نوشته است: «اخلاق فضیلت‌گرا مانند هر نظریۀ فلسفی مدعی تبیین بهتر و جامع‌تر از پدیدارهای مورد نظر (در اینجا اخلاقی) است. به ادعای او منش و پشت صحنۀ فعل یعنی فاعل از نظریه‌های وظیفه‌گرا و پیامدگرا غایب است و این یعنی توجه نداشتن به هستۀ سخت اخلاق. این نظریه، بالندگی فضایل فرد انسان و ریشه‌کنی رذایل را بهترین تضمین برای صدور اعمال نیک (افعال درست) می‌داند. در یک کلام به ما می‌گوید: «که باشیم؟» تا اینکه «چه کنیم؟» باید در پشت صحنۀ آدمی حال و هوایی ایجاد شود تا در صحنۀ رفتار او نمایشی «خوب» به تصویر آید.حکمت فضیلت جزء عقلانی، عفت فضیلت جزء شهوانی و شجاعت فضیلت جزء هیجانی و عاطفی و عدالت فضیلت هماهنگ کننده این اجزاء است.»

طی چند دهه‌ای که از احیاء اخلاق فضیلت می­گذرد، با انتقادات مختلفی روبه­رو شده و مدافعان سعی کرده­اند تا آن را تنقیح کنند که در برخی مقالات این مجموعه به بخشی از این انتقادات اشاره می‌شود. نفوذ اخلاق فضیلت در حوزه‌های فلسفه موجب طرح مباحث جدیدی در معرفت‌شناسی معاصر با عنوان معرفت‌شناسی فضیلت‌محور و فضایل فکری شده است.

دفتر ماه میزبان هفت نوشتار با محوریت اخلاق فضیلت

اما دفتر ماه این شماره از نشریه اطلاعات حکمت و معرفت مشتمل بر هفت نوشتار است. نخستین نوشتار با عنوان  «اخلاق فضیلت» گفت و گویی با جولیا آناس است که دیوید ادموندز- نایجل واربرتن انجام داده­اند و ندا زمان فشمی به فارسی ترجمه کرده است. «جولیا آناس که از مدافعان اخلاق مبتنی بر شخصیت است، ایده‌های فیلسوف یونانی، ارسطو، را به مباحث اخلاقی جدید وارد کرده است. او استدلال می‌کند که فضیلت­مند بودن، یعنی "داشتن استدلال عملی" که می­توان آن را با "مهارت­های عملی"  مقایسه کرد. از این رو به جای مرتبط دانستن فضایل با قواعد، اصول یا هدف نهایی، معتقد است مردم در ابتدا باید این پرسش را مطرح کنند که چطور می‌توانند "مهارت‌های" اخلاقی خود را پرورش دهند » .

دومین نوشتار مقاله ­ای است با عنوان «فلسفه اخلاق جدید» به قلم الیزابت آنسکوم که یاسر پوراسماعیل به فارسی ترجمه کرده است. « مقالۀ «فلسفۀ اخلاق جدید» از نوشته‌های سرنوشت‌ساز آنسکوم در حیطۀ فلسفۀ اخلاق است. به نظر انسکوم، مادام که از حالات روان‌شناسی، مانند قصد، عمل و انگیزه، تصوری نداشته باشیم نمی‌توانیم به پرسش‌های فلسفۀ اخلاق پاسخ دهیم. مثلاً این پرسش که آیا شخص ناعادل شخص بدی است پرسشی اخلاقی است، اما پاسخ به آن بدون «فلسفۀ روان‌شناسی»(مسائل مربوط به قصد و عمل) ممکن نیست. انسکوم به عنوان نمونه‌ای مشهور از مسائل اخلاقی به مسألۀ اشتقاق «باید» از «است» اشاره می‌کند: به نظر او، چنین چیزی واقعاً مسأله نیست؛ مثلاً در مورد امور نااخلاقی روزمره معمولاً «باید» را از «است» به دست می‌آوریم. با وجود این، انسکوم می‌خواهد از این تز دفاع کند که همچنان می‌توان از اخلاق بحث کرد به همان شکلی که ارسطو و سایر فیلسوفان باستان از آن بحث می‌کردند: چیزی که امروزه به «اخلاق فضیلت» معروف شده است».

اما فضایل و رذایل عنوان سومین نوشتار این مجموعه به قلم فیلیپا فوت و ترجمه مریم خدادادی است. «فیلیپا فوت یکی از مهم‌ترین مدافعان و پایه‌گذاران اخلاق فضیلتِ معاصر است. یکی از آثار متأخر او مقالۀ «فضایل و رذایل» است که در سال 1978 در مجموعه مقالات فیلیپا فوت منتشر شد. فوت در این مقاله نشان می‌دهد که فضایل، به نحوی از انحا، سودمندند، بدین معنا که انسان‌ها بدون فضایل نمی‌توانند به‌خوبی کاری از پیش ببرند» .

همچنین «اعمال فضیلت‌نما» چهارمین مقاله به قلم سعید انواری است. مولف در این مقاله کوشیده است «تا با بررسی اعمال فضیلت­نما نشان دهد که همواره عملی که در ظاهر از فضائل به شمار می­آید، فضیلت محسوب نمی­شود. بر این اساس، رفتارهایی مورد بررسی قرارگرفته­اند که در ظاهر شبیه فضایل اخلاقی هستند و معمولا با آنها اشتباه گرفته می شوند» .

 ششمین مقاله «فضیلت و رذیلت در فلسفه اخلاق کانت» نام دارد که رابرت جانسن و آدام کیورتن نگاشته و  مهدی اخوان به فارسی برگردانده است. « در ساختار متداول و استاندارد کتب درسی فلسفۀ اخلاق، نظریۀ اخلاقی کانت در عرض نظریه‌های پیامدگرا (و فایده‌گرایی) و فضیلت‌گرایی برشمرده می‌شود؛ اما از دو جهت می‌توان بحث از فضیلت (و شاید توجه به مبادی پیشینی عمل اخلاقی در عوض آنچه پس از فعل رخ می‌دهد) را در کانت سراغ گرفت: اولاً بحث از ارادۀ نیک عامل اخلاقی (که ارزش اخلاقی عمل را تعیین می‌کند) و آنچه فضیلت‌گرایی را صریحاً با اخلاق کانت پیوند می‌زند تعریف وی از فضیلت است به «قوّت ارادۀ آدمی در انجام دادن وظیفه»، و دیگر شماری از فضیلت­ها (و رذیلت‌ها) در نظام اخلاقی او. نویسندگان در این مقاله سعی دارند جایگاه فضیلت /رذیلت را در نظریۀ اخلاقی کانت مشخص کنند و تفاوت­های نگاه کانت و ارسطو به فضیلت را تصویر کنند.»

میوه‌هایی از باغ سبز «اخلاق فضیلت» به قلم سید محسن اسلامی است. اسلامی در این مقاله یکی از آثار جدید «دست‌نامة اخلاق فضیلت» (2014) را بررسی کرده است. کتاب‌شناسی و مقاله‌شناسی فارسی اخلاق فضیلت آخرین بخش دفتر ماه این شماره را تشکیل می­دهد.

اما در ادامه و در بخش دوم نشریه که اختصاص به حوزه ادب و هنر دارد، دو نوشتار ارایه شده است؛ «ایرانیان چندان با ادبیات عرفانی در غرب آشنا نیستند»  گفت و گویی  با علی اصغر سیدغراب است که منوچهر دین پرست انجام داده است. همچنین «در جستجوی «جهان هستی» در متن ادبی» مقالۀ دیگر این بخش به قلم بهرام بهین است.

سومین گام با اندیشه و نظر

سومین بخش نشریه با عنوان اندیشه و نظر مشتمل بر چهار مقاله است که به ترتیب عبارتند از:  «شریعت مداری عارفان» گفت و گو با عبدالرضا مظاهری که  سید محمود مرعشی و ساسان یغمایی انجام داده ­اند. دومین مقاله با نام قرآن‌شناخت بخش چهارم مقالۀ سید حسین نصر است که انشاءالله رحمتی به فارسی برگردانده است. دو مقالۀ پایانی این بخش عبارت از طبیعت‌گرایی در مقابل دین به قلم جان هیک و  بررسی مفهوم قدرت در اندیشه نیچه هستند.

همچنین دو بخش پایانی نشریه اطلاعات حکمت و معرفت به کتاب و گزارش اختصاص یافته است. نوشتار نخست با عنوان «حکمت حکایت» به قلم سید مسعود رضوی است. دبیر بخش کتاب نشریه منیره پنج تنی برای بررسی آرا و اندیشه­ های آنتونیو داماسیو از خلال سه اثر او به سراغ مترجم آثار او تقی کیمیایی اسدی رفته و با او گفت­ و گو کرده که با عنوان «جایگاه واقعی ذهن: علم یا فلسفه؟» در بخش کتاب منتشر شده است. همچنین  او در این دو کتاب «در جست­وجوی زمان نو» و «موزه یک کارخانه است» از نشر حرفه هنرمند و همین طور دایره المعارف هنر اثر رویین پاکباز از انتشارات «فرهنگ معاصر» را نقد و بررسی کرده است.

گفتنی است، بخش پایانی نشریه به گزارش برخی وقایع حوزۀ اندیشه در یک ماه اخیر اختصاص دارد.