ایرانیان خارج نشین چه تصویری از مهدویت به غرب نشان می دهند؟

به گزارش گروه مهدویت خبرگزاری شبستان، مهدویت از موضوعات ریشه دار در طول تاریخ پردامنه اسلامی است. روایات منقول از پیامبر اعظم صل اله علیه وآله، حوادث قرون ابتدایی اسلام و ظهور مدعیانی با شعارهای مهدی خواهانه و نیز تاریخ شیعیان دوازده امامی به ویژه زمانه ولادت و غیبت صغرای امام مهدی عجل الله فرجه الشریف، همگی نشان از پیوند ریشه دار مهدویت با موضوعات تاریخی دارد. برخی نویسندگان ایرانی خارج نشین - که در محافل داخلی و خارجی، عنوان تاریخ پژوه را نیز یدک می کشند- به این عرصه ها علاقه نشان داده و نظرات خود را به موضوعاتی فراتر از تاریخ - همچون عقاید مذهبی، سیاست و ...- نیز توسعه داده اند. یکی از شاخص ترین این طیف از نویسندگان خارج نشین، عباس امانت است.

«عباس امانت» در سال 1326 در ایران متولد شده است. وی در سال ۱۹۷۱ مدرک کارشناسی خود را از دانشگاه تهران دریافت کرده و در سال ۱۹۸۱ نیز از دانشگاه آکسفورد دکترا گرفته است. او اکنون استاد تاریخ و مطالعات بین‌المللی در دانشگاه ییل (Yale University) و صاحب کرسی مطالعات خاورمیانه در این دانشگاه است.[1] وی اکنون - به همراه افراد دیگری همچون احسان یارشاطر، محمدعلی امیرمعزی و فرهاد دفتری- از اعضای ارشد شورای سردبیری دائره المعارف ایرانیکاست.[2]

چنانکه سمت او در دائره المعارف ایرانیکا نشان می دهد، تخصص او در تاریخ قاجاریه است و مهمترین  کار ترجمه و شناخته شده از او در ایران کتاب «قبله عالم» می باشد.[3] در عین حال این تخصص موجب نشده که وی در زمینه های دیگر تاریخی نظر ندهد.

ویژگی مهم دیگر عباس امانت، مذهب او- یعنی بهائیت- است. گرچه برخی در بهائی بودن وی تردید کرده اند و در این زمینه به طرد وی از جامعه بهائی در سال 1980 اشاره کرده اند،[4] ولی نوشته های وی در  مورد آموزه ها و شخصیتهای بهائی[5]، همکاری و همراهی با بهائیان متعصبی همچون یارشاطر و نیز حضور وی در نشست های حمایت از بهائیت[6]، تردیدی در مذهب او - که ادامه دهنده مذهب پدر و برادرش است[7]- باقی نمی گذارد.

عباس امانت در یکی از همایش های دفاع از بهائیت در کانادا

عباس امانت - به مدد سابقه دانشگاهی- از جمله شناخته شده ترین و پرکارترین محققان ایرانی در خارج از کشور است. این معروفیت و پرکاری را می توان از کتابهای منتشر شده وی در دانشگاه های معروف غرب دریافت. وی بیش از 13 کتاب مختلف - در مقام نویسنده یا ویرایشگر- منتشر کرده[8] که «قبله عالم» در 1997 [9]، «رویارویی تاریخی ایالات متحده و خاورمیانه: رویکرد انتقادی» {10} و «شریعت: حقوق اسلامی در بستر معاصر» {11} در 2007 و نیز «آیا خاورمیانه وجود دارد؟ تکامل یک مفهوم جغرافیایی/سیاسی در 2011  [12] از آن جمله است. همانگونه که در عناوین کتب امانت می توان مشاهده کرد، وی نه تنها در موضوعات تاریخی، بلکه در سیاست، مذهب و حقوق نیز قلم زده است.

برخی کتب عباس امانت

در این میان وجود دو کتاب «اسلام آخرالزمانی و شیعه ایرانی» (13) و «تجسم پایان دنیا: تصورات آخرالزمانی از خاورمیانه باستانی تا آمریکای نوین»  در میان آثار عباس امانت، پای وی را به اظهار نظر در مورد نگاه آخرالزمانی ادیان و مذاهب مختلف به ویژه تشیع باز نموده است.

کتاب «تجسم پایان دنیا» مجموعه مقالاتی است که در آن نویسندگان به انعکاس جلوه پرقدرت مفاهیم آخرالزمانی در ادیان بزرگ جهان همچون اسلام، مسیحیت، یهودیت و دین زرتشتی پرداخته و بستر تاریخی رشد و تغییرات این مفاهیم را بررسی کرده اند. در مقاله اول این کتاب با عنوان «مقدمه: دغدغه های آخرالزمانی و امیدهای هزاره ای در ادیان نجات بخش خاورمیانه» به قلم خود عباس امانت می خوانیم:

تعجب آور نیست که «منجی گرایی آخرالزمانی» در طول قرن ها منشأ ایجاد جریان های مذهبی جدید و حالت غالب شده نگاه پیشگویانه بوده است. دعوت عیسی به خویش برای نجات یافتن و تولد مسیحیت را نمی توان به طور کامل بدون توجه به روح آخرالزمانی تفکر یهودی/ هلنی حاضر در قرن اول میلادی توضیح داد. چنانکه جوهر ماموریت ابتدایی {حضرت} محمد را نیز نمی توان بدون درک موعظه ها، بلایا و وحشت از روز قیامت دریافت همانگونه که آیات ابتدایی قرآن این مطلب را نشان می دهد.

در قرون اخیر هم دعوت لوتر برای اصلاح کلیسای کاتولیک، ادعای «شبتای زوی» به عنوان مسیح یهودی، ادعای «سید علی محمد باب» به عنوان مهدی شیعیان و تحول آن حرکت به کیش بهایی و جریان کلیسای جوزف اسمیت و دیگر مذاهب آمریکایی را باید به عنوان تحقق آگاهانه نقش منجیانه ای به حساب آورد که ریشه در مدل های کتاب مقدس و زرتشتی دارد. پیامبران منجی نه تنها در بستر انتظارات آخرالزمانی ظهور می کنند بلکه حیات جدیدی به باورهای آخرالزمانی پیرامونی خویش می بخشند.[14]

 عباس امانت در کتاب «اسلام آخرالزمانی و شیعه ایرانی» بیشتر به موضوع مهدویت شیعی و نقش آن در تحولات تاریخی و سیاسی ایران پرداخته است. وی در آخرین مقاله این کتاب - که همچون کتاب پیشین از مجموعه مقالات ولی به نوشته خود او تشکیل یافته- به «آرمان منجی خواهانه در ایران معاصر» می پردازد. این مقاله با جملات جالب توجه زیر آغاز می شود:

نزدیک به سه دهه پس از انقلاب اسلامی، ایرانِ امروز هنوز مملو از آرمان منجی خواهانه است؛ آرمانی که مسلماً بیشتر از هر زمان دیگری در تاریخ اخیر شیعه نمود دارد. شاید انتظار می رفت انقلاب {پس از گذشت این همه سال} این چنین آرزوهای بلندش را - برای مدتی کوتاه و اگر نه برای همیشه- برای استراحت به کناری نهد. یک رهبر «مهدی مانند» با نام آیت الله خمینی- که به صورت افتخاری عنوان نائب امام عصر و عنوان پربهای «امام» را برای اولین بار در تاریخ شیعه کسب کرد- انقلابی را رهبری نمود که در بسیاری جهات با جنبش های هزاره ای شیعی در گذشته شباهت داشت با این امتیاز که {انقلاب او} محبوبیت مردمی وسیع تر و محدوده گسترده تری را در  بر گرفت.[15]

عباس امانت بخش قابل توجهی از این مقاله را به موضوع اوج شکل گیری و فعالیت های انجمن حجتیه تخصیص می دهد و از آنجا که بنای اولیه این انجمن، مقابله با بهائیت بوده، امانت سعی زیادی در تطهیر بهائیت در این دوران دارد. در بخش دیگری از این مقاله نویسنده توجه دو دهه اخیر به مسجد جمکران و مراسمات نیمه شعبان را جلوه جدیدی از تلاش برای ایجاد محبوبیت موضوع مهدویت در عامه مردم (پوپولیستی کردن) تلقی می نماید و ادعا می کند تبلیغات دولتی و مذهبی برای معرفی قدمگاه (walking ground) و چاه صاحب الزمان (well of the Lord of the Age) در مسجد جمکران در همین راستاست.

انداختن عریضه به «چاه مقدس»، جمکران، ژوئیه 2005

 بررسی تبلیغات مهدوی در سایت ها، تحلیل مختصر همایش های مهدوی - همچون همایش دوسالانه گفتمان مهدوی- و نیز واکاوی محتویات مجله مهدوی «موعود» از دیگر مطالب جالب توجه این مقاله است. عباس امانت همچنین بخشی از مقاله خود را به شعارها و عملکرد دکتر احمدی نژاد – رییس جمهور سابق جمهوری اسلامی- و نیز اقدامات کاظمینی بروجردی -یکی از مدعیان دستگیرشده- در زمینه مهدویت تخصیص داده است.

در انتهای مقاله امانت در قالب نصیحتی خیرخواهانه (!) نکته ای را در مورد اوج گیری تمایلات مهدوی، به روحانیت شیعی گوشزد می کند:

با این حال به نظر می رسد روحانیت شیعه - علی رغم تجربه قرنها دوری نمودن از شعارهای منجی خواهانه-  محدودیت عرضه عمومی مهدویت را درک نکرده است. همانگونه که به صورت متعدد تاریخ جنبش های هزاره ای نشان داده است، «زمان استفاده» هیجانات و انتظارات منجی خواهانه به طرز هشداردهنده ای کوتاه است. زود یا دیر حالت «انتظار مهدی» با چرخشی غیر قابل پیش بینی به سمت «ظهور واقعی یک مهدی» پیش خواهد رفت و جریانی را پدید می آورد که لزوما قدرت روحانیت شیعی را بر نمی تابد... ممکن است سرخوشی کنونی جمهوری اسلامی از رشد تمایلات مهدوی، به جنبشی قدرتمند از اعتراض های مردمی بر ضد جمهوری اسلامی و رهبران آن منتهی شود و وقوع چنین امری با توجه به نمونه های گذشته «جهش های انقلابی» در تاریخ شیعی به هیچ وجه غیرواقعی نیست...

البته اگر بخواهیم مثبت تر بنگریم شاید احیای آرمان (های هزاره گرایانه و تغییر مدل منجی خواهانه حتی در میان روحانیت، نوعی تطبیق ذاتی با مدرنیته باشد... مهدویت مساله ای است که دیگر نمی تواند - همچون گذشته شیعه نخستین- تنها با تصویری از درد و رنج و ناامیدی جلوه گر باشد بلکه باید با چهره سازی جدیدی از مهدی برای نجات تلاش نمود. [16]

 پی نوشت ها:

 [1] - http://history.yale.edu/people/abbas-amanat

[2] - http://www.iranicaonline.org/pages/consulting

[3] - این کتاب را با نام «قبله عالم : ناصرالدین شاه قاجار و پادشاهی ایران» آقای حسن کامشاد ترجمه کرده و انتشارات کارنامه در سال 1393 منتشر ساخته است. لازم به ذکر است تمایلات بهائی عباس امانت در نقل جریانات تاریخی در این کتاب –از جمله تخطئه امیرکبیر- از چشم ریزبینان مخفی نمانده است. برای اطلاعات بیشتر ر ک:

 http://dowran.ir/show.php?id=210747050

4] - https://fa.wikipedia.org/wiki/عباس_امانت

[5] - مانند کتاب (Resurrection and Renewal: the Making of the Babi Movement in Iran 1844-1850 (1989)) در مورد جریانات باب و بهاء و یا مقاله «زمینه‌های فکری انقلاب مشروطیت» در دایره المعارف ایرانیکا که بروشنی از نقش بابیه و بهائیت در این برهه از زمان تجلیل کرده است

 6] - مانند نشست «دگراندیشی و مساله بهائی در ایران» با عنوان انگلیسی " Intellectual Othering & The Baha’i Question in Iran" در تورنتو کانادا. برای اطلاعات بیشتر ر ک:

 http://www.shahrvand.com/archives/15614

 http://www.sarabbahai.blogfa.com/post-55.aspx

 [7] - آقای عبدالله شهبازی که تحقیقات معروفی در زمینه بهائیت دارد، در نوشته ای عباس و برادرش حسین امانت را از سران جامعه بهائی آمریکای شمالی (ایالات متحده آمریکا و کانادا) می خواند و وی را به متعلق به یک خانواده یهودی مقیم کاشان می داند که طبق رویه بسیاری از یهودیان کاشان و همدان در دوره متأخر قاجاریه ابتدا جدیدالاسلام و سپس بابی و بهائی شدند و با حمایت‌های مالی و سیاسی خود گسترش بابی‌گری و بهائی‌گری را سبب شدند. برای اطلاعات بیشتر ر ک:

http://www.shahbazi.org/blog/Archive/8408.htm

http://bahairesearch.org/article/در-باره-عباس-امانت

[8] - لازم به ذکر است برخی کتابهای عباس امانت مجموعه مقالاتی از خود وی یا دیگران در موضوع مربوطه است مانند کتاب «تجسمی از پایان دنیا» و کتاب «شریعت: حقوق اسلامی در بستر معاصر»

[9]  - http://www.ucpress.edu/book.php?isbn=9780520083219

[10] - http://www.upf.com/book.asp?id=AMANAF06

[11] - https://www.amazon.com/Shari%C2%92-Islamic-Law-Contemporary-Context/dp/0804756392

 [12] - http://www.sup.org/books/title/?id=17148

[13] - https://www.amazon.com/Apocalyptic-Iranian-Shiism-Library-Religion/dp/1845119819

 [14] - Imagining the End, pp 7-8

15] - Apocalyptic Islam and Iranian Shi'ism, p 221

[16] - Apocalyptic Islam and Iranian Shi'ism, pp 250-251

گفتنی است، به جهت اختصار و نیز حذف برخی عبارات اهانت آمیز نویسنده، بخشهایی از توصیف مقاله عباس امانت توسط مترجم بازنویسی شده است.

نویسنده : گروه غرب و مهدویت مرکز تخصصی مهدویت (حجت الاسلام زهیر دهقانی آرانی)