اندیشه های ابن عربی در باب خیال

به گزارش خبرگزاری شبستان به نقل از میراث مکتوب ،زندگی ابن عربی دارای فراز و نشیب‌های فراوانی است؛ وی از چهره‌های شگفتی‌ساز و برجستۀ عرفانی و از نوادر کسانی است که دارای حیاتی شورآفرین بوده است. بی‌شک بین نویسندگان جهان اسلام کسی را نمی‌توان یافت که در فزونی دانش، وسعت اطلاعات و نیز تعداد تألیفات به پایه و مایه وی برسد.

آثار وی دربرگیرندۀ رگه‌ها و مایه‌های ناب عرفانی است. تعداد آثار وی به صورت‌های مختلف ضبط شده است تا جایی که رقم آثار وی را 511 اثر نام برده‌اند که به‌یقین تعدادی از او و برخی منسوب به اوست. مهم‌ترین آثار او که دربرگیرندۀ تئوری‌های عرفانی اوست و شهرت او را جهانی کرده است، فتوحات مکیه و فصوص الحکم است.

این کتاب ترجمۀ کتاب «الخیال، عالم البرزخ و المثال» است که مجموعۀ آرا و اندیشه‌های ابن عربی در حوزه خیال، عالم مثال و برزخ است که به وسیله «محمود محمود الغراب» گردآوری شده است.

از منظر ابن عربی «علم الخیال» یکی از انواع علوم معرفتی است، درک ظرایف و دقایق این علم یکی از کلیدهای فهم اندیشه‌های والای عرفانی ابن عربی است. او خیال را حاکم جمیع مراتب وجودی دانسته، گستره آن را آن قدر وسیع و پهناور می‌داند که وجود محالات نیز در آن می‌تواند ظاهر گردد. بر اساس باور او خداوند هیچ موجودی خلق نکرده است که منزلتش عظیم‌تر و حکمتش فراتر از خیال باشد. حکم خیال در جمیع موجودات و معدومات اعم از محال و غیرمحال سریان دارد. از منظر ایشان به واسطه خیال است که قدرت و اقتدار الهی ظاهر می‌گردد و آن بزرگ‌ترین شعایر خداوند بر اثبات خود است. ابن عربی سلطه و قوت اسم «القوی» پروردگار را در خلق قوه متخیله و عالم خیال می‌داند و آن را نزدیک‌ترین چیز دالّ بر وجود حق‌تعالی معرفی می‌کند که می‌تواند صورت‌های دوگانه و متضاد را در خود جمع کند.

از منظر شیخ خیال دارای اقتدار کامل و تام است و درجه حس و معنی را در یک جا جمع و حوزه‌بندی می‌کند؛ از این‌روی محسوس، لطیف و معنی، کثیف و متراکم می‌شود. ایشان یکی از انواع معرفت‌ها را معرفت خیالی می‌داند و بر این باور است که هر کسی که مرتبۀ خیال را نشناسد، به طور کلی صاحب معرفت نیست و این رکن از معرفت اگر برای عارفان حاصل نگردد، ایشان از معرفت بویی نبرده‌اند و معرفت کشف خیالی از علومی است که به اهل الله اختصاص دارد.

ابن عربی با تقسیم حقیقت کونیه بر سه مرتبه علوی، سفلی و برزخی، متخیلات را در زمره مرتبه برزخی می‌داند که با عقل و حواس ادراک می‌شود و جمع بین مرتبه علوی و سفلی است. در مرتبه علوی که معقولات را شامل می‌شود، معانی مجرد از ماده به وسیله عقل ادراک می‌شود و در مرتبه سفلی که محسوسات را شامل می‌شود، قوه ادراک آدمی حواسّ اوست، در حالی که در مرتبه برزخی این دو (عقل و حواس) در ادراک شریک هم‌اند. در این مرتبه خیال دارای شأن واسطه‌گری است، بدین گونه که از سویی معانی مجرد تنزل پیدا کرده، ادراک می‌شوند و از سوی دیگر ادراکات حسی، به کمک آن تعالی می‌یابند؛ از این‌رو خیال به صورت اطلاقی و تقییدی دارای دو وجه است: وجه اطلاقی آن ناظر به خیال الهی است و وجه تقییدی آن ناظر بر خیال بشری است، شأن خیال الهی تنزل و تجسد و شأن خیال بشری تعالی و عروج است.

از منظر ابن عربی همان‌گونه که خداوند خیال را به دو خیال متصل و منفصل تقسیم کرده است، هر چه را که داخل خیال هست نیز به دو قسمت تقسیم کرده است؛ چنانکه به یکی نگاه می‌کنی، در ظاهر امر او را مؤمن می‌بینی، ولی در حقیقت کافر است و برعکس؛ یعنی حالت اتصالی آن به تو مؤمن است و حالت انفصالی آن به تو کافر است و برعکس.

در هر حال خیال یکی از قوای ادراکی آدمی است که حد واسط بین وقه حسی و عقلی است که دارای شأنی خلاق و مولّد است و صاحب خیال دارای شأنیت الهام است؛ اما متأسفانه معنایی که از خیال بین مردم رواج دارد، جنبه‌های اوهامی و آرزوپردازانۀ آن است، بدون اینکه به مقوله‌های معرفتی خیال توجهی داشته باشند. بنابراین با توجه به اینکه ابن عربی قهرمان نظریه‌پردازی در حوزۀ خیال است و شاید کسی چون او تاکنون نتوانسته است به این مقوله بنیادی که یکی از بزرگ‌ترین معارف بشری به شمار می‌آید، بپردازد، ترجمۀ این کتاب گامی مؤثر در شناخت این بنیان عظیم معرفتی خواهد بود.

برخی از عناوین فهرست کتاب بدین ترتیب است: تعریف برزخ، حقایق، حقیقت کونیه، معلومات، خلق خیال، اثر خیال در علم، ادراک خیال با چشم حس و چشم خیال، تأثیر خیال در حس، اثر حب در خیال، خیال متصل و منفصل و ... .

کتاب اندیشه های  ابن عربی در باب خیال اثر«محمود محمود الغراب» با ترجمه «محمد فرهمند» است که نشر جامی آن را در 272 صفحه چاپ کرده است.