به گزارش خبرنگار خبرگزاری شبستان، امروزه آئین شیعه در عرصه جهانی به خصوص جهان اسلام به عنوان مذهبی تأثیر گذار بر تحولات سیاسی، اجتماعی، فکری و فرهنگی مسلمانان شناخته می شود. به این دلیل و دلایل دیگر، مذهب تشیع مورد توجه بسیاری از محققان و پژوهشگران در سراسر دنیا به ویژه مستشرقان قرار گرفته و روند نگارش مقاله، کتاب و تأسیس مراکز پژوهشی در این زمینه در سال های اخیر رو به فزونی است. مستشرقان و اسلام شناسان گذشته تنها فعالیت خود را محدود به اهل سنت می کردند و کمتر از جهان تشیع خبر داشتند، برخی هم با غرض ورزی به اسلام و تشیع می نگریستند. به هر حال در دوران اخیر شیعه بیشتر از قبل مورد توجه بوده است. به مناسبت میلاد امام حسن عسکری(ع) مدخل این امام در مشهورترین دائرة المعارف مورد استفاده در غرب در گفت و گو با سعید طاووسی مسرور، محقق و پژوهشگر تاریخ اسلام مورد نقد و بررسی قرار گرفته است.
هر چند در غرب، دائرة المعارف اسلام به عنوان اصلیترین منبع اسلام شناسی شناخته میشود اما مقالات این مجموعه و تصویر ارائه شده از اسلام در آن نیازمند نقد و بررسی جدی است. با توجه به در پیش بودن میلاد امام عسکری و سخنرانی شما در روزهای آتی در پژوهشکده تاریخ اسلام در مورد نقد آثار شیعه‌پژوهان غربی درباره امام حسن عسکری(ع)، مدخل [ امام ] حسن عسکری [(ع)]این دائره المعارف را چگونه ارزیابی می کنید؟
ویرایش دوم دائرة المعارف اسلام، در غرب به عنوان اصلیترین منبع اسلام شناسی شناخته می شود. مقالات این مجموعه با نواقص و کاستیهایی نیز رو به رو است و بعضاً غرض ورزی نیز در آنها دیده می شود و از این رو نیازمند نقد و بررسی جدی است. در این مجموعه چند جلدی به هر یک از امامان دوازده گانه شیعه (ع) مقالهای اختصاص داده شده است.
لازم است در ابتدا نویسنده این مدخل را بشناسیم تا متوجه شویم کاستی های مقاله ناشی از عدم اطلاع او بوده یا نتیجه غرض ورزی او؟
ژوزف الیاش در 25 اکتبر سال1932 در اورشلیم (بيت المقدس) به دنيا آمد. پدرش پزشک جراح و مادرش خانه‌دار بود. الياش تحصیلات دانشگاهی خود را در دانشگاه عبري اورشلیم (بيت المقدس) آغاز کرد. در سال 1958 مدرک کارشناسی و درسال 1962 مدرك کارشناسی ارشد خود را از این دانشگاه گرفت. وي سپس برای ادامه تحصیل به انگلستان رفت. مقطع دکتری خود را دردانشگاه لندن گذراند و در سال 1966 موفق به اخذ مدرک دکتری در مطالعات اسلامی شد.
او در سال 1967 به آمریکا رفت و با کمک مالی بنیاد فورد در مرکز مطالعات خاورمیانه دانشگاه کالیفرنیا در لس آنجلس، تحصیلات خود را تا مقطع فوق دکتری ادامه داد. او از سال 1967 تا 1971 در UCLA تدریس کرد و همزمان استادیار مطالعات یهودی در کالج اوبرلین شد. ازسال 1972 طرح مطالعات یهود و خاورمیانه در کالج اوبرلین آغاز شد كه الیاش سرپرستی آن را تا پایان عمر بر عهده داشت. او در ضمن این طرح دروسی نظیر زبانهاي عربی و عبری، مطالعات اسلام و تاریخ یهود را تدریس میکرد. الياش در سال 1974 به رتبه دانشیاری ارتقا یافت. در سال 1972 او کمک هزینه مسافرت علمی و کمک هزینه دیگری برای ترجمه و چاپ نسخه خطی فارسی «وقایع نامه بابای لطف» متعلق به قرن شانزدهم میلادی را از اوبرلین دریافت کرد.
او را به بسیاری از کنفرانس ها دعوت کردند، از جمله کنفرانس بین المللی خاورشناسان در سوربن پاریس(1973)، کنفرانس بین المللی مطالعات یهود در اورشلیم (1976) و کنفرانس دانشگاه الازهر در قاهره در مورد اسلام و دنیای مدرن. الیاش از سال 1978 تا زمان وفاتش در 1981 با کمک هزینه اوقاف ملی علوم انسانی و کمک هزینه مؤسسه اسمیتسن به پژوهش های خویش ادامه داد. با این کمکها الیاش به ترجمه و چاپ برخی مجموعههای حدیثی شیعه پرداخت.
در سال 1980 الیاش مورد توجه رسانه ها قرار گرفت، آن گاه که برخی از نتایج دستاوردهای پژوهشیاش را مطرح ساخت. به ویژه آن گاه که ادعا کرد آیت الله [امام] روح الله خمینی [( ره )] با گروگان گیری 52 شهروند آمریکایی عملاً فقه و قوانین شیعی را نقض کرده است!! ژوزف الیاش یکی از پنج استاد مقیم اوبرلین بود که در نوامبر 1976 شهروندی آمریکا را دریافت کرد.
ژوزف الیاش در 30 مارس 1981 در اوبرلین واقع در اوهایو درگذشت.
آثار ژوزف الیاش در مورد فقه شیعی شامل دستنویسها، مطالب منتشر شده و تایپ شده، مکاتبات و اسناد کمک هزینه های مالی در دو بخش پرونده کمک هزینه های مالی و پرونده نوشتهها موجود است و در آرشیو کالج اوبرلین نگه داری میشود. به غیر از مکتوبات مربوط به ترجمه بخشهایی از الکافی که با کمک هزینه اوقاف ملی علوم انسانی انجام داده بود، کتاب شیعه امامیه با نگاه به سنت روایی آنان مهمترین تألیف چاپ نشده الیاش به صورت دست نویس موجود است. وی مقالاتی نیز در نشریات غربی به چاپ رسانده است. وی همکاری اندکی با دائرة المعارف اسلام داشته و مقاله [امام] حسن عسکری [(ع)] تنها مدخلی است که او برای این مجموعه تألیف کرده است.
شما چه ایراداتی می توانید به این مدoل از نظر علمی بگیرید؟
امام حسن عسکری (ع) القابی دارد که الیاش به آنها اشاره نکرده است. مانند السراج و الفاضل. خَصیبی در الهدایة الکبری، الشفیع، الموفی، التقی، السخی و المستودع را نیز از القاب امام (ع) دانسته است. لازم به ذکر است که شیعیان علاوه بر امام حسن عسکری (ع) به امام هادی (ع) و امام جواد (ع) نیز ابن الرضا (ع) میگفتند.
الیاش اشارهای به ویژگیهای ظاهری آن حضرت (ع) نکرده اما بنا بر نقل کلینی در کافی احمد بن عبید الله بن خاقان آن حضرت را این گونه وصف کرده است: جوانی گندمگون، با قامتی نیکو، صورتی زیبا و اندامی موزون، با جلالت و هیبت.
همچنین ادعای مؤلف در مورد این که بیشتر منابع شیعه اثنی عشری تولد آن حضرت (ع) را در سال 230 ﻫ.ق دانستهاند صحیح به نظر نمیرسد زیرا این تنها شیخ کلینی نیست که سال 232 ﻫ.ق را سال تولد امام حسن عسکری (ع) دانسته است بلکه شیخ مفید، امین الاسلام طبرسی و محدث قمی درباب تولد امام (ع) با او موافق هستند.
علامه مجلسی نیز در بحارالانوار از مصباح شیخ طوسی، اقبال الاعمال سید بن طاوس، مناقب ابن شهر آشوب و مصباح کفعمی، تولد امام (ع) به سال 232 ﻫ.ق را نقل کرده است. احتمالاً ادعای الیاش مبنی بر تولد امام(ع) در ربیع الاول 230 ﻫ.ق از بحارالانوار اخذ شده است، اما باید توجه داشت که علامه مجلسی این قول را از ارشاد مفید نقل کرده است، در حالی که در ارشاد چنین تاریخی به چشم نمی خورد و شیخ مفید ربیع الثانی سال 232 ﻫ.ق را به عنوان تاریخ ولادت امام(ع) ذکر کرده، چنان که در مسار الشیعه نیز همین تاریخ را آورده است.مسعودی سن آن حضرت را در هنگام وفات 29 سال ذکر کرده و سال 260 ﻫ.ق را سال وفات امام حسن عسکری (ع) دانسته است. بنابراین، از نظر مسعودی امام حسن عسکری (ع) در سال 231 ﻫ.ق متولد شده است. ابی عبدالله حسین بن حمدان خصیبی تولد امام حسن عسکری (ع) را در سال 233 ﻫ.ق نوشته است.در آثار اهل تسنن نیز سال های 231 ﻫ.ق و سال 232 ﻫ.ق به عنوان سال تولد امام عسکری (ع) ذکر شده است.
همچنین، الیاش تولد امام حسن عسکری (ع) را در ماه ربیع الاول ذکر کرده در حالی که اکثر مورخان، محدثان و تذکره نویسان شیعه و سنی ولادت آن حضرت (ع) را در ماه ربیع الثانی دانستهاند. اما بر سر روز میلاد آن حضرت اختلاف وجود دارد و دهم، هشتمو یا چهارمربیع الثانی را ذکر کردهاند. شیخ حر عاملی نیز به همین اختلاف اشاره کرده و در ارجوزه خود در تاریخ میلاد آن حضرت (ع) چنین سروده است:
مولده شهر ربیع الآخر و ذاک فی یوم شریف العاشر
فی یوم الاثنین و قیل الرابع و قیل فی الثامن و هو شایع
ممکن است الیاش این مطلب را که امام (ع) در ماه ربیع الاول متولد شده، از کتاب وفیات الاعیان اخذ کرده باشد. هر چند ابن خلکان ماه ربیع الاول را به عنوان ماه میلاد امام(ع) مطرح کرده است اما به ماه ربیع الآخر نیز اشاره کرده و هر دو قول را با عبارت «وقیل» آورده است که نشان میدهد خود او نیز علم به صحت یکی از این دو قول نداشته است.
الیاش ادعا میکند که شیخ کلینی ماه رمضان را ماه میلاد امام (ع) دانسته است، هر چند این مطلب میتواند صحیح باشد اما در نسخهای از کتاب الکافی ماه ربیع الآخر به جای ماه رمضان ذکر شده است.
در بخشی از این مدخل آمده است: وی زندگیش را در انزوا و محدودیت گذراند و در دوره شش ساله امامتش پیوسته زیر نظر بود و برای مدتی توسط معتمد [عباسی] زندانی شد». «جعفر برادر امام عسکری [(ع)] در توطئه هایی که بر ضد امام صورت می گرفت، نقش داشت».آیا این ادعاها درست است؟
امام حسن عسکری (ع) در دوره شش ساله امامتشان تنها به وسیله معتمد عباسی زندانی نشد بلکه در زمان خلافت مهتدی( 256 – 255 ﻫ.ق ) نیز امام عسکری(ع) مدتی در زندان بوده است چنان که ابوهاشم جعفری گفته است : "در دوران مهتدی هنگامی که در زندان بودم، امام عسکری(ع) را به زندان آوردند. با کشته شدن مهتدی در سال 256 ﻫ.ق خداوند جان او را از خطر مرگ رهانید زیرا خلیفه قصد کشتن آن حضرت (ع) را داشت امام حسن عسکری(ع) در دوران حیات پدر بزرگوارشان نیز به زندان افتاده است.
الیاش در مورد امامت امام عسکری(ع) و مسائل و شبهاتی که در این مورد وجود داشته، چگونه اظهار نظر کرده است؟
وی در این مدخل آورده است: «مطابق روایات شیعیان دوازده امامی [امام] حسن عسکری [(ع)] توسط پدرش امام دهم [(ع)] به عنوان امام معرفی شد، اندکی بعد از وفات امام تعیین شده قبلی یعنی ابو جعفر محمد و چند ماه قبل از وفات پدرشان امام هادی [(ع)] در 254 ﻫ.ق / 868 م. وفات محمد برادر [امام] حسن عسکری [(ع)] در زمان حیات پدرشان و اختلاف بر سر آن که امام دهم [(ع)] آخرین امام بوده است یا نه و همچنین ادعای امامت از سوی جعفر سبب پدید آمدن نزاع فرقهای شد».
به نظر می رسد ادعای مؤلف ناظر به روایاتی همچون دو روایت زیر است:
اول اینکه علی بن جعفر گوید: من در زمان وفات محمد پسر امام هادی(ع) نزد آن حضرت حاضر بودم. آن حضرت به امام حسن عسکری (ع) فرمود: پسر جان خدا را شکر کن که درباره تو امری پدید آورد. دوم اینکه یحیی بن یسار قنبری گوید: حضرت ابوالحسن(ع) (امام علی النقی(ع)) چهار ماه قبل از وفاتش به پسرش حسن وصیت کرد و مرا با جماعتی از دوستان گواه گرفت.
اما روایاتی دیگر نیز وجود دارد که مطابق آنها امام هادی (ع) حتی در زمان حیات ابوجعفر محمد، برادر بزرگتر امام عسکری (ع) فرزندش حسن را به عنوان جانشین خود معرفی میکرد. چنان که در کتاب الکافی آمده است: علی بن عمر نوفلی گوید: در صحن منزل امام هادی (ع) خدمتش بودم که پسرش محمد از کنار ما گذشت. به حضرت عرض کردم: قربانت گردم بعد از شما او صاحب ما است؟ فرمود: نه صاحب شما بعد از من حسن است.
همچنین در کتاب الغیبة شیخ طوسی آمده است که احمد بن عیسی علوی میگوید: بر ابوالحسن (امام هادی (ع) ) در صریّا (قریه ای است که امام کاظم(ع) آن را در نزدیکی مدینه بنا نهاد) وارد شدیم و به آن حضرت سلام کردیم. وقتی ابو جعفر و ابو محمد وارد شدند برخاستیم به سوی ابو جعفر که به او سلام کنیم، پس ابوالحسن(ع) فرمود: او صاحب شما نیست؛ بر شما است به صاحبتان و اشاره کرد به ابو محمد(ع).
نکته دیگر این که وصیت امام هادی(ع) به فرزندش امام عسکری(ع) در4 ماه قبل از شهادت آن حضرت (ع)، دلیل بر این نیست که ایشان در همان زمان جانشین خود را تعیین کرده بلکه این وصیت یک اعلام عمومی برای شیعیان بوده است. همچنین، روایتی که در آن امام هادی (ع) به فرزندش امام عسکری (ع) میفرماید که خدا را شکر کن که درباره تو امری پدید آورد، بیانگر این نیست که امامت، حق ابو جعفر محمد بوده و با وفات او امامت به امام عسکری (ع) منتقل شده بلکه نشان دهنده آن است که با وفات سید محمد، برادر بزرگتر امام حسن عسکری (ع)، امامت و جانشینی امام حسن عسکری (ع) به طور قطعی و مسلم آشکار شده و برای شیعیان جای شک و تردیدی باقی نمانده است.
در بخشی از مدخل امام عسکری (ع) در این دائرة المعارف در مورد بیماری و وفات امام عسکری آمده است: «امام یازدهم [(ع)] در اول ربیع الاول 260 / 25 دسامبر 873 بیمار شد و هفت روز بعد وفات کرد. او در خانهاش در کنار پدرش مدفون شد. باب او عثمان بن سعید بود. منابع متقدم شیعی (کلینی، اصول [الکافی]، ص 326؛ مفید، الارشاد، ص 365) میگویند در طول هفتهای که امام عسکری [(ع)] بیمار بود، خلیفه المعتمد پزشکان و خادمانش را برای مراقبت از امام (ع) فرستاد و تعداد قابل ملاحظهای از اشراف علوی و عباسی از وی عیادت کردند. منابع شیعی متأخر معتمد را به مسموم نمودن وی متهم کرده اند». چه ایراداتی به این اظهارات وارد است؟
الیاش رحلت امام (ع) را ناشی از بیماری دانسته و می گوید مسمومیت امام (ع) به دست معتمد ساخته منابع متأخر شیعی است. در منابع متقدم شیعی (مانند الکافی ، الارشاد و حتی اعلام الوری) خبری صریح درباره شهادت حضرت (ع) و چگونگی آن نیامده است اما در منبعی از قرن ششم مسموم شدن حضرت گزارش شده است.(38)صاحب مجمل التواریخ و القصص (تألیف شده در 520 ﻫ.ق) مینویسد: و گویند زهر دادندش در شهور سنه ست و خمسین و مأتین به عهد معتمد اندر و عمرش بیست و نه سال بود.
باید توجه داشت که در متن فوق نیز شهادت امام (ع) با عبارت «و گویند» آورده شده است که نشان میدهد خود نویسنده نیز به آن اعتماد چندانی نداشته است. شیخ سلیمان قندوزی حنفی در ینابیع الموده از الصواعق المحرقه در مورد امام حسن عسکری (ع) نقل می کند که «و یقال انه مات بالسم ایضا» که با کمی دقت مشخص می گردد که شهادت امام (ع) در این نقل نیز به همراه "و یقال" آمده است.
در این باره محدث قمی مینویسد: ابن بابویه و دیگران گفتهاند که معتمد آن حضرت (ع) را به زهر شهید نمود. به نظر می رسد که قول ابن بابویه ناظر به روایاتی چون حدیث منقول از امام حسن مجتبی (ع): ما منا الا مسموم أو مقتول و یا حدیث مروی از امام صادق (ع): «ما منا الا مقتول أو شهید» باشد.
شیخ مفید با نقد دیدگاه شیخ صدوق ، شهادت برخی از ائمه (ع) با سم را نمیپذیرد و میگوید این امر در مورد همه ائمه (ع) ثابت نشده است.امین الاسلام طبرسی نیز مینویسد: عده کثیری از اصحاب ما می گویند امام عسکری (ع) با سم مسموم شد و از دنیا رفت مانند پدر و جدش و سایر ائمه (ع) و استدلالشان بر روایت امام صادق (ع) است که «ما منا الا مقتول أو شهید» ولی خداوند عالم است به حقیقت این امر.
علاوه بر روایاتی همچون دو روایت فوق که در کتب متقدم نقل گردیدهاند و مؤید شهادت جمیع ائمه(ع) هستند، قراین خارجی همچون زندانی شدن امام حسن عسکری(ع) در عهد امامت پدر بزرگوارشان و همچنین زندانی شدن آن حضرت به دست مهتدی و معتمد در دوران شش ساله امامتش، زندگانی تحت نظر امام(ع) در سامرا و عمر کوتاه آن حضرت (28 سال)همگی گواه بر شهادت آن حضرت (ع) با مسمومیت و به امر معتمد است. پیش از این روایتی از ابو هاشم جعفری نقل کردیم که پیش از معتمد، مهتدی نیز قصد کشتن آن حضرت را داشته است. ماجرای نماز خواندن ابی عیسی بن متوکل بر جنازه امام (ع) نیز مؤید این نکته است که خلافت عباسی سعی میکرد خود را از اتهام مسموم کردن امام(ع) تبرئه کند.
الیاش در مورد درباب جانشینی امام عسکری(ع) چه نوشته است؟
وی نوشته: «در زمان وفات امام یازدهم [(ع)] برسر فرزند او نزاع بیشتری در میان شیعه پدید آمد. ( نگاه کنید به مدخل محمد القائم [(عج)] در ویرایش دوم دائرة المعارف اسلام) برخی عقیده داشتند که [امام] حسن عسکری [(ع)] فرزندی به نام محمد بر جای گذاشته است و دیگران منکر این امر بودند. این منکران نیز اتفاق نظر نداشتند. برخی معتقد بودند که [امام] حسن عسکری [(ع)] قائم بوده است و باز خواهد گشت. دیگران وفات [امام] حسن عسکری [(ع)] بدون داشتن فرزند را نشانهای برای اشتباهشان در حمایت از امامت او دانستند و به برادرش جعفر گرویدند. شهرستانی تعداد این فرق را دوازده فرقه مختلف ذکر میکند ولی مسعودی از 20 فرقه یاد کرده است.
در اواخر قرن سوم، شیعیان عراق در باب امامت به دو گروه مخالف هم تقسیم شدند، گروهی به فرزند امام عسکری (ع) اعتقاد داشتند؛ و گروهی نیز گرد فرزندان و فرزند زادگان جعفر بن علی گرد آمده بودند و جعفریه نامیده میشدند. از سرنوشت دیگر گروهها نیز تا قرن چهارم اطلاعی در دست نیست. هم اکنون بدنه اصلی شیعیان امامیه و «هواداران صراط مستقیم تشیع» به فرزند امام عسکری (ع) به عنوان امام دوازدهم و ولی عصر (عج) اعتقاد دارند اما شواهد نشان میدهد که در برخی نقاط دور دست، پیروانی برای جعفر ماندهاند که تا کنون نیز مذهب خویش را حفظ کردهاند.لازم به ذکر است که شهرستانی بر خلاف سخن مؤلف به 11 فرقه اشاره کرده است.
نظر شما