خبرگزاری شبستان - سرویس قرآن و معارف: اساسی ترین راه برای تدوین صحیح امور اعتباری که رابط بین آغاز تکوینی و انجام تکوینی است همان ملاحظه توحید خدا و اسمای حسنای او در مبدأ و مراعات مرجعیت خدا و صفات علیای او در منتهاست، یعنی قانونی که از خدا و به سوی خداست یک سلسله امور اعتباری معقول و معتبر است که هم پشتوانه برهانی دارد و هم پی آمد دلپذیر و این قانون را می توان با عقل برهانی، نه قیاس فقهی و استقرای ناقص و نیز نقل معتبر قرآنی و روایی استنباط کرد. سقوط از این قانون اساسی همان هبوط در امور اعتباری زائف آفل فائل است که مبدأ اولی آن را شهوت یا غضب بر عهده دارد و مآل و مرجع نهایی آن نیز جهنم سوزان خواهد بود. همه قوانین، مقررات و آیین نامه های مخالف با عقل قطعی و نقل معتبر - شرع - تکیه گاه تکوینی و حقیقی آن ها نیروی شهوت یا غضب و همچنین اندیشه خیالی یا وهمی است که همگی امور تکوینی و حقیقی است و اگر از موهومات و متخیلات به امور اعتباری یاد می شود، نه بدین معناست که این امور با صرف اعتبار معتبر به دست می آیند و تکیه گاه حقیقی ندارند، بلکه اعتباری بودن آن ها به لحاظ نسبت سنجی با اندیشه عقل نظری و مراعات انگیزه عقل عملی است.
آیت الله جوادی آملی، اندیشمند و مفسر قرآن در کتاب "حیات حقیقی انسان در قرآن" به تبیین مرزهای حقیقت و اعتبار در حیات انسان می پردازد. آنچه در ادامه این مطلب می آید اشاره به این بحث دارد.
از امور بسیار مهم در ساحت حیات انسانی لزوم توجه به صفات، آثار و نتایج حقیقی در برابر مسایل اعتباری و غیر حقیقی است زیرا اگر این دو بخش در هم آمیزد و حقایق هستی انسان از اعتباریات آن تفکیک نشود، حیات آدمی دستخوش تحولاتی ناروا و همه فرصت ها و موقعیت ها و دارایی های حقیقی انسان هزینه امور غیر حقیقی ناپایدار و فانی می گردد و این به معنای وجود پایدار بدون هزینه بقاست که رهاوردی جز فقر ابدی نخواهد داشت.
سه دسته موجود در امکان تکامل
نکته اول: موجودات جهان در امکان کمال بالفعل یا بالقوه و نیز در امکان تکامل و عدم امکان آن متفاوتند و می توان آن ها را به سه دسته تقسیم کرد: نخست موجوداتی که به سرحد تجرد تام عقلی رسیده اند و هیچ گونه قوه و استعدادی در آن ها نیست، یعنی هرچه باید داشته باشند همه را بالفعل دارند و آغاز و انجام شان همسان است و بر اساس "و ما منّا الا له مقام معلوم" تکامل و امکان یا ضرورت استکمال در آن ها مطرح نیست.
بخش دوم از ممکنات، موجود مادی ناقص است که همه کمال های متصور خود را هرگز بالفعل ندارد و چون موجودی این گونه همچون جماد، نبات و حیوان، کامل بالفعل نیست، اصل تکامل و امکان یا ضرورت آن درباره اش مطرح است؛ اما با این حال نیازی به قانون مدون بر اساس امور اعتباری مصطلح در فن حکمت و کلام برای این قسم نیست؛ زیرا در حریم تکاملی آن مانند پرورش معدن، بالندگی گیاه و فربهی حیوان اصلا مجالی برای امور اعتباری وجود ندارد و تمام اضلاع سه گانه آغاز، انجام و صراط رابط بین مبدأ و منتهای آن را امور حقیقی تشکیل می دهد؛ از این رو هم علل اولی در پیدایش چنین موجوداتی و هم کارهای آن ها که وابسته به آن علل حقیقی است و هم آثار مترتب بر افعال و حرکات آن ها همگی از امور حقیقی است.
سومین بخش از موجودات جهان امکان، موجودی است ملفّق از مجرد و ماده؛ همچون انسان که برخی از کمال ها را دارا و بسیاری از آن ها را در طلیعه پیدایش فاقد است؛ از این رو اصل تکامل و امکان بلکه ضرورت آن برای وی کاملا مطرح است زیرا ترکیبی از روح مجرد و بدن مادی است و با این که استکمالش ممکن است در طلیعه آفرینش همه کمال های متصور خود را بالفعل ندارد.
جامعه انسانی به امور اعتباری نیاز دارد
نکته دوم: چون انسان دارای حیثیت اجتماعی است بدون جامعه نمی تواند زندگی کند و زندگی اجتماعی وی نیز بدون قانون مدون، میسور نیست و این قانون را امور اعتباری تشکیل می دهد؛ زیرا عنوان حسن و قبح، عدل و ظلم، صدق و کذب، امانت و خیانت، بیع، اجاره، صلح و دیگر مسایل فقهی و حقوقی همه از سنخ امور اعتباری است که بیرون از اعتبار، مصداق عینی ندارد؛ چنان که برخی از همین امور با اختلاف اقلیم و نژاد و زبان و زمان دگرگون می شود پس جامعه انسانی به امور اعتباری قانون مند نیاز دارد و مهم ترین عامل رابط میان مبدأ و منتهای انسان همین قوانین اعتباری است که بدون آن نه زندگی اجتماعی انسان میسر است و نه تکامل وی متصور. این امور اعتباری از هر دو سوی آغاز و انجام به یک سلسله امور تکوینی و حقیقی تکیه می کند؛ هیچ امر اعتباری بدون پشتوانه تکوینی و حقیقی هرگز اعتبار و تدوین نخواهد شد، چنان که هیچ امر اعتباری بدون پی آمد امر تکوینی و حقیقی نبوده و نیست.
راه درست تدوین امور اعتباری چیست؟
اساسی ترین راه برای تدوین صحیح امور اعتباری که رابط بین آغاز تکوینی و انجام تکوینی است همان ملاحظه توحید خدا و اسمای حسنای او در مبدأ و مراعات مرجعیت خدا و صفات علیای او در منتهاست، یعنی قانونی که از خدا و به سوی خداست یک سلسله امور اعتباری معقول و معتبر است که هم پشتوانه برهانی دارد و هم پی آمد دلپذیر و این قانون را می توان با عقل برهانی، نه قیاس فقهی و استقرای ناقص و نیز نقل معتبر قرآنی و روایی استنباط کرد.
سقوط از این قانون اساسی همان هبوط در امور اعتباری زائف آفل فائل است که مبدأ اولی آن را شهوت یا غضب بر عهده دارد و مآل و مرجع نهایی آن نیز جهنم سوزان خواهد بود.
همه قوانین، مقررات و آیین نامه های مخالف با عقل قطعی و نقل معتبر - شرع - تکیه گاه تکوینی و حقیقی آن ها نیروی شهوت یا غضب و همچنین اندیشه خیالی یا وهمی است که همگی امور تکوینی و حقیقی است و اگر از موهومات و متخیلات به امور اعتباری یاد می شود، نه بدین معناست که این امور با صرف اعتبار معتبر به دست می آیند و تکیه گاه حقیقی ندارند، بلکه اعتباری بودن آن ها به لحاظ نسبت سنجی با اندیشه عقل نظری و مراعات انگیزه عقل عملی است.
پس تمام مبادی اولی کارهای انسان امور تکوینی و حقیقی است؛ چنان که همه نتایج ثانوی اعمال وی امور تکوینی و حقیقی خواهد بود زیرا عقاب های برزخ و دوزخ همگی از امور عینی و حقیقی است که بر اعمال روا و ناروای اعتباری انسان مترتب است.
نکته سوم: آنچه در این بحث تفسیری مطرح است و صبغه تربیتی و انسان سازی دارد و متکی بر اصول موضوعه و پیش فرض های ثابت و مقبول و مورد تصدیق و امضای قرآن کریم و سنت معصومان علیهم السلام است این است که چگونه می توان امور عادی و جاری بشر را با آن که تکیه گاه، آغاز و انجام شان حقیقی است، به عنوان امور غیر حقیقی با اعتباری تلقی کرد یا برای نمونه از دو نحوه تلاش و مسابقه انسان که یکی به سوی فضای الهی انسانی و دیگری به سمت مال و منال دنیایی است، چگونه می توان اولی را امری حقیقی دانست و دومی را اعتباری؟
نظر شما