به گزارش گروه اندیشه خبرگزاری شبستان به مناسبت فرا رسیدن ولادت باسعادت امام صادق (ع) با حجت الاسلام عبدالکریم پاک نیا تبریزی، پژوهشگر سیره اهل بیت (ع) و مدرس سطوح عالی حوزه در خصوص سیره علمی آن حضرت (ع)به گفت و گو نشسته ایم؛ گفت و گوی ما با مولف کتاب "خصائص النبویه" در ذیل از نظرتان می گذرد:
نوع مواجهه امام صادق (ع) با علوم وارداتی از یونان و روم و ایران و دیگر کشورها به چه صورت بود و آیا آن حضرت (ع) این علوم را می پذیرفتند یا امتناع داشتند؟
عصر امام صادق (ع)، عصر جنبش علوم و دوره ای بود که ترجمه های مختلف از دانش کشورهای متمدن آن زمان انجام و به سمت جهان اسلام سرازیر می شد. مکتبی که آن حضرت (ع) پایه گذاری کرده بودند، بر اساس علم و دانش استوار شده و مکتب جعفری که امروز ما داریم، بر اساس همین اقدام فرهنگی امام صادق (ع) بود.
این برهه، عصر برخورد نظریات مختلف کلامی و تضاد افکار فلسفی بود که ملت های گوناگون اعتقادات و آراء و دانش های خود را به کشورهای اسلامی به ویژه مرکز آن وارد می کردند. امام صادق (ع) نیز برای آن که دین اسلام و مکتب شیعه همچنان پویا بماند و این علوم وارداتی موجب نابودی افکار اسلامی نشده و جهان اسلام دچار شبهات و مشکلات فکری نشود، مکتب و دانشگاه جعفری را بنا نهادند و نزدیک به 4000 شاگرد تربیت کردند تا پاسخگوی این شبهات بوده و از میان علوم وارداتی آن دسته از علومی که برای ممالک اسلامی لازم بود استخراج و بخشی از آنها که افکار انحرافی را ایجاد می کردند، جدا شوند.
مرحوم شیخ طوسی در کتاب رجال، تعداد این شاگردان را سه هزار و 224 تن ذکر کرده که در میان آن ها شاگردان ممتاز و حتی فردی که یک حدیث از ایشان فرا گرفته باشند، ذکر شده است.
همچنین، امام صادق (ع) موضوعات مختلفی را در میان مسلمانان مطرح کردند از جمله به موضوعات علوم انسانی می توان اشاره کرد که بسیاری از آن ها در آن زمان ریشه نداشته یا علوم وارداتی بوده که فراموش شده بودند.
می توان گفت امام صادق (ع) در آن عصر دانش پزشکی، فلسفه، کلام، اخلاق، تربیت، عرفان، حدیث، فقه، تفسیر، شیمی، روان شناسی، حیوان شناسی، علم لغت، ادبیات، سیاست و حکومت و ... را به مشتاقان آن روزگار عرضه و آنها را هدف دار و جهت دار کردند.
لطفا به چند نمونه از آثاری که از آن حضرت (ع) بر جای مانده اشاره بفرمایید.
به طور مثال نظریات امام صادق (ع) در همه کتاب های حدیث و تفسیر بیان شده و هیچ کتاب حدیث و تفسیری نداریم که خالی از نظرات آن حضرت (ع) باشد.
همچنین در زمینه اخلاق، کتاب الخلاق عند الامام الصادق (ع) تالیف محمد امین زین الدین، نظریات اخلاقی آن حضرت (ع)را گردآوری کرده است. فلسفه الامام الصادق (ع) نوشته محمد جواد جزایری در باب مسائل و نظریات فلسفی آن امام است که به نگارش درآمده و الهیئت و الاسلام، تالیف شهرستانی، اندیشه های امام را در زمینه نجوم بیان می کند. کتاب طب الصادق (ع) با تدوین محمد خلیلی یکی از حکمای نامدار جهان عرب که در علم طب متخصص است، نیز رهنمودهای پزشکی امام صادق (ع) را گردآوری کرده است.
همچنین در باب دعا و عرفان، کتاب الصحیفه الصادقیه نوشته باقر قریشی دعاها و مناجات ایشان را جمع آوری کرد است.
شاگردان امام صادق (ع) هر یک در رشته ای تخصص داشته و شاید دانشگاه امام صادق (ع) به ظاهر دارای ساختمان و بنا نبوده اما از نظر معنوی دانشگاه جعفری، متخصص های بسیار در زمینه های مختلف تربیت کرده که گزارش های آن در تاریخ نقل شده است.
با این توصیف آیا گزارش تاریخی از این نوع تربیت شاگردان از آن حضرت (ع) بر جای مانده و نقل شده است؟
هشام ابن سالم یکی از شاگردان ممتاز امام صادق (ع) نقل می کند: روزی همراه عده ای از مسلمانان در محضر امام صادق (ع) بودیم که مردی دانشمند از شام وارد مدینه و نزد آن حضرت (ع) حاضر شد. او به امام صادق (ع) گفت: من شنیده ام شما در تمام رشته های علوم عصر مهارت دارید و هر پرسشی را در هر علمی به راحتی پاسخ می دهید، آمده ام با شما مناظره و گفت و گو کنم. امام (ع) فرمودند: در چه موضوعی؟
او ابتدا علوم قرآنی را پیشنهاد داد. امام صادق (ع) به یکی از شاگردان خود به نام حمران فرمود: «ای حمران! با این مرد در موضوعات علوم قرآنی مناظره کن.»
آن داشمندان شامی گفت: من با شخص شما می خواهم ناظره داشته باشم. امام فرمود: فرقی نمی کند، اگر در این مناظره بر حمران پیروز شوی، مانند آن است که بر من پیروز شده ای.
سپس او با حمران مناظره را آغاز کرد و آن قدر سوال کرد تا خسته شد. اما حمران بدون درنگ و پشت سر هم به سوالات دانشمند شامی پاسخ می داد. امام صادق (ع) از مرد شامی پرسید: «او را چگونه یافتی؟» مرد گفت: او مهارت عجیبی در علوم قرآنی دارد و هر چه پرسیدم با کمال توانایی و تسلط پاسخ داد. امام (ع) به حمران فرمودند: «تو نیز از او بپرس.» و مرد شامی در اولین سوال از پاسخ بازماند و ناتوانی در چهره اش پدیدار شد.
سپس عالم شامی پیشنهاد مناظره در ادبیات عرب را مطرح کرد. امام (ع) به شاگرد دیگرش ابا بن تغلب دستور داد با او مناظره کند و او به نحو شایسته ای مرد شامی را مغلوب کرد.
پس از آن دانشمند شامی گفت: می خواهم در علم فقه مناظره ای داشته باشم. امام (ع) زراره را مامور این کار کردند و او از زراره نیز شکست خورد. او همچنین در مناظره کلام از مومن طاق، در علم استطاعت از حمزه بن محمد طیار و در علم توحید و خداشناسی از هشام بن سالم و در موضوع مهم امامت از هشام بن حکم شکست خورد و اظهار ناتوانی کرد.
امام صادق (ع) که بر همه این گفتگوها نظارت می کرد، از مهارت شاگردان خود خرسند شده و اظهار رضایت کردند. مرد شامی که خود دانشمند خوش فکر و پاک دل بود، پس از آن که خود را با دریایی از علم و معرفت مواجه دید، حق را پذیرفت و از آن حضرت (ع) در زمینه های مختلف استمداد طلبید و امام (ع) به هشام بن حکم پیشنهاد کردند تا دانشمند شامی را به شاگردی بپذیرد. (کتاب رجال کشّی، شیخ ظوسی، صفحه 275)
با توجه به اینکه اشاره کردید امام صادق (ع) در برخورد با علوم وارداتی گزینشی عمل می کردند، آیا از این سیره و رویکرد می توان در تحول علوم انسانی امروز و اسلامی کردن آن بهره جست؟
در مورد علوم و اندیشه های مختلفی که از کشورهای دیگر وارد می شود، رعایت انصاف لازم است و ما باید همان شیوه و روش و سیره امام صادق (ع) را در پیش گرفته و طبق آیه 188 سوره مبارکه زمر: «بَشِّرْ عِبَادِ الَّذِینَ یسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیتَّبِعُونَ أَحْسَنَه؛ بشارت ده به آن بندگان که من به سخن گوش فرا می دهند و از بهترین آن پیروی می کنند.» عمل کنیم.
لذا ما می توانیم طبق این آیه و تاسی به سیره آن حضرت (ع)که علوم را پاکسازی کرده و علوم مفید را عرضه و جهت دهی می کردند، همین رویکرد را در برخورد با علوم و اندیشه ها و آراء غرب داشته باشیم.
امروز بر متفکران و اندیشمندان و نظریه پردازن و افرادی که افکار و اندیشه ها را به جوانان ما تزریق می کنند، لازم است در این زمینه از امام صادق (ع) پیروی کنند. آن حضرت برخی از علوم کارآمد را جهت دار می کردند و مسایل را در ردیف و قالب علم توحید قرار می دادند. به طور مثال توحید مفضل آن حضرت (ع) که امروز در دسترس ما قرار دارد، اسرار آفرینش را بیان کرده و نشان می دهد آن حضرت (ع) به مثابه فیلسوف و متکلم و پزشکی ماهر و تحلیل گر قوی و کارشناسی برجسته در علوم کشاورزی و حیوان شناسی بوده اند و در موضوعات معدن، آب، فیزیک، ریاضی، شیمی، هوا و فضا و ریزه کاری ها آن، صاحب نظر و علم بوده و همه این مسائل را در قالب علم توحید بیان کرده و خداشناسی را مطرح و از علوم به عنوان ابزاری برای رسیدن به خدا استفاده کرده اند.
از این رو، امروز ضرروی است که در باب علوم، به ویژه علوم انسانی پاکسازی داشته و نکات مفید آن که با اعتقادات و فرهنگ ما سازگارتر است و به سوی کمال رهنمون می کنند را برجسته و به افکار و اندیشه های جوانان ما تزریق کرده و از آن ها استفاده کنند. همچنان که امام صادق (ع) تمام دانش ها را جهت می دادند و به طور مثال دانش پزشکی را با جابر بن حیان جهت داده و در قالب اسلامی درآوردند و مسائل مضر آن را حذف کردند حتی حاذق ترین پزشک آن عصر در مناظره با امام (ع) گمان می کنند آن حضرت (ع) یکی از پزشکان مهم و حاذق عصر اوست. همچنین در سایر علوم نیز می توان همین رویکرد را در پیش گرفت. مثلا در زمینه زمین شناسی و علم هیئت، نظرات خاصی از امام (ع) وجود دارد که می توان آنها را ملاحظه کرد. باید دانست که تمامی علوم در نزد امامان و اهل بیت علیهم السلام بوده است.
اساس اعتقاد شیعه آن است که تمام علوم و رشته های مورد نیاز انسان ها و بشر نزد اهل بیت علیهم السلام بوده و آنها داناترین اندیشمندان عصر خود بوده به دلیل آن که علم ایشان برگرفته از وحی بوده است.
متاسفانه در زمان ما برخی از روی ناآگاهی و غفلت و عده ای از روی عناد، این حقیقت را کتمان کرده و بسیاری از این علوم به نام دیگران تمام می شود. ملاحظه ای که من در برخورد با برخی کتاب های ترجمه شده داشتم، متوجه شدم برخی از آراء و اندیشه هایی که مختص به امام صادق (ع) بوده، به نام یک شخص مجهول الهویه و ناشناس ثبت شده و که جزو کتاب های پرتیراژ خارجی نیز است و این جای تاسف دارد!
نظر شما