عبادالرحمان یعنی کسانی که عبادت کورانه و کرانه ندارند

به گزارش خبرنگار اندیشه خبرگزاری شبستان، آیت الله سیدمصطفی محقق داماد، استاد دانشگاه شهید بهشتی در آیین روز جهانی فلسفه که روز گذشته دوشنبه، 25 آبان با حضور جمعی از اندیشمندان و فیلسوفان در مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران برگزار شد، سخنان خود را با عنوان «جایگاه معنویت در الهیات اسلامی» آغاز کرد و گفت: من قصد دارم در صحبت های خود به دو سوال پاسخ دهم؛ نخست اینکه آیا از نظر الهیات اسلامی مراد از معنویت صرفا تقید به عمل احکام شریعت است؟ بدین معنا چنانچه کسی به تمام احکام الهی عمل کرده و رفتار اجتماعی خود را مطابق شریعت داشته باشد آیا مصداق شخصی معنوی است؟

وی در ادامه با طرح سوال دوم مبنی بر آنکه آیا مراد از معنویت همان اخلاق است، افزود: مطالعه در ادبیات الهیات اینطور نشان می دهد که پاسخ هر دو سوال منفی است؛ به نظر می رسد معنویت در الهیات اسلامی چیزی است که می توان آن را عنصر اصلی دینداری قرار داد و هدف اساسی برای بعثت انبیاء همین مسئله است.

آیت الله محقق داماد ادامه داد: در قرآن و سایر منابع اسلامی ما تعبیرات بسیاری در خصوص این مسئله داریم که افرادی عامل به شریعت به دلیل آنکه فاقد عنصر دینداری هستند مورد نکوهش قرار گرفته اند که از جمله در سوره مبارکه «ماعون» به این موضوع اشاره شده است. در این سوره مبارکه افرادی که نماز می خوانند اما معرفت ندارند ساهی نماز خوانده می شوند. همچنین در سوره مبارکه فرقان «عبادالرحمان» بندگانی معرفی می شوند که وقتی آیات خدا به آنها متذکر می شوند عبادت کورانه و کرانه ندارند؛ در حقیقت عبادت بدون اهتمام به عنصر اصلی آن کورانه و کرانه است اما اینکه این عنصر چیست که اگر آن گوهر اصلی را پیدا نکردیم و دیندار شدیم خطر آن از بی دینی بدتر است، جای تامل و سوال دارد.

آیت الله محقق داماد تصریح کرد: در قرآن به صراحت بیان شده است که قرآن هم موجب شفا و رحمت است و هم موجب خسران. در حقیقت کسی که عنصر اصلی دین را نداشته باشد هر لحظه خسارت او بیشتر شده و در واقع دین مایه بدبختی او می شود؛ به صراحت این آیه دین چاقوی دولبه ای است که می تواند افراد را به اعلی علیون یا اسفل سافلین برساند؛ همچنین قرآن تعبیر دیگری به نام مرض دارد یعنی در جامعه ایمانی کسی که عنصر اصلی دین را ندارد اما خود را دیندار می داند مریض است و روز به روز رجس بر رجس او اضافه می شود و خداوند در قرآن در کمال صراحت می گوید خداوند مرض او را زیاد می کند، در حقیقت اینجا دینی مدنظر است که کج فهمانه و احمقانه است.

وی با تاکید بر اینکه فضیلت فرد بی دین از فرد دیندار کج فهم از نظر قرآن بیشتر است، تاکید کرد: جنایاتی که در طول تاریخ ادیان شده بیشتر از زمانی است که دین وجود نداشته و حتی این جنایات در دوران جاهلیت و قبل از اسلام نیز نظیر و سابقه نداشته که می توان به فاجعه کربلا اشاره کرد بنابراین باید بگردیم و آن عنصر اصلی را از نظر الهیات اسلامی پیدا کنیم.

وی با بیان اینکه در قرآن کریم کلمه معنویت نیامده اما به جای آن کلمات دیگری آمده است که می گوید راز اصلی دینداری در معرفت و ایمان به غیب است، ابراز کرد: یک انسان وقتی خود را در ساحت متافیزیک می بیند این می شود معنویت و وقتی قبول می کند جهان دیگری به نام غیب وجود دارد در واقع خودش را در مقابل آن ساحت و متصل به آن می بیند و این راز دینداری است که اگر تمام اعمال را انجام دهد اما این معرفت را نداشته باشد این راز را گم کرده است.

آیت الله محقق داماد تجربه اتصال به عالم غیبی را مفهوم معنویت در الهیات اسلام دانست و گفت: راز و تفاوت میان یک دیندار و غیردیندار نیز همین مسئله است. کسی که بگوید جهان تنها همین عالم است و هرچه وجود است، همین است و به قول ابن سینا وجود را در محسوس خلاصه کند خود را متصل به غیب نکرده است. در حقیقت مومن به غیب، دیندار است و غیرمومن به غیب دین ندارد و این اتصال که در قیام، قعود، در خواب، در بیداری و همه جا علی الدوام متصل بر عالم غیب باشد، این عنصر معنویت است.

عضو فرهنگستان علوم ایران در پایان سخنان خود با بیان اینکه از روایات و آیات کاملا برمی آید معنویت در ادبیات اسلامی که گاهی با تعبیر بصیرت نیز به کار رفته است، معنای خاصی دارد، خاطرنشان کرد: انسان اهل معنا کسی است که در برابر ساحت قدسی اتصال به غیب داشته باشد و بقیه امور نیز مبتنی بر این اتصال است.