«مروری بر زندگی و اثار محمدرضا شفیعی کدکنی»در سالروز تولدش

به گزارش خبرنگار کتاب شبستان ، دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی در نوزدهم مهرماه  سال ۱۳۱۸ در کدکن از روستاهای قدیمی بین نیشابور و تربت حیدریه به دنیا آمد. او تحصیلات ابتدایی و دوره متوسطه را در مشهد گذراند و از آن پس وارد دانشکده ادبیات دانشگاه مشهد شد و به تحصیل پرداخت و لیسانس خود را در این رشته دریافت کرد.

دکتر شفیعی، همزمان با تحصیلات متوسطه و دانشگاهی در حوزه علمیه مشهد به تحصیل علوم ادبی و عربی پرداخت و ادبیات عرب را  نزد اساتید معظم این حوزه فراگرفت. وی در ‌جوانی ‌به ‌شعر و شاعری ‌پرداخت و ‌نام مستعار ‌(م‌. سرشک‌) را برگزید و طی ‌آشنایی ‌با ‌"نیما یوشیج "سبک‌ شعر نو را انتخاب ‌کرد. اشعار دکتر کدکنی ‌غالبا رنگ ‌اجتماعی ‌دارد و اوضاع‌ جامعه‌ ایران ‌در دهه‌های‌ چهل ‌و پنجاه ‌شمسی ‌در شعر او به ‌صورت ‌تصاویر، رمزها و کنایه‌ها جلوه‌گراست.

گفتنی است که او در عرصه تالیف و تصحیح و ترجمه و نقد و تحقیق، بی هیچ تردیدی، چهره‌ای ممتاز در ادبیات ایران است. کتاب‌های «صور خیال در شعر فارسی»، «موسیقی شعر»، «اسرار التوحید» و ده‌ها کتاب و مقاله دیگر وی امروزه، در زمره آثار مرجع به شمار می‌روند.

آثار شفیعی کدکنی را می‌توان به سه گروه انتقادی و نظری و مجموعه اشعار خود وی تقسیم کرد، که آثار انتقادی این نویسنده، شامل تصحیح آثار کلاسیک فارسی و نگارش مقالاتی در حوزه نظریه ادبی می‌شود. در میان آثار نظری شفیعی کدکنی کتاب «موسیقی شعر» جایگاهی ویژه دارد و در میان مجموعه اشعارش «در کوچه باغ‌های نیشابور» آوازه بیشتری دارد.

برخی از مجموعه اشعار دکتر شفیعی کدکنی عبارت انداز:

 «زمزمه‌ها»، «شب خوانی»، «از زبان برگ»، «در کوچه باغ‌های نیشابور»، « از بودن و سرودن»، «مثل درخت در شب باران»، «بوی جوی مولیان»، « هزاره دوم آهوی کوهی»

از جمله آثار نظری و انتقادی و تصحیح و ترجمه ی دکتر کدکنی می توان به موار زیر اشاره کرد:

«صور خیال در شعر فارسی»، «موسیقی شعر»، «ادوار شعر فارسی»، «شعر معاصر عرب»، «تصحیح غزلیات شمس تبریزی»، «حزین لاهیجی زندگی و زیباترین غزلهای او»، «شاعر آینه ها، بررسی سبک هندی و شعر بیدل دهلوی »، «مقدمه و تصحیح و تعلیقات مختار نامه»، «مرموزات اسدی در مرموزات داودی نجم الدین رازی»،«ترجمه تصوف اسلامی و رابطه انسان و خدا از نیکلسون» ، «تصحیح تاریخ نیشابور» ،«مقدمه، تصحیح و تعلیقات مصیبت‌نامه» ، «تصحیح و تعلیقات دیوان عطار» ، « آن سوی حرف و صوت گزیدهی اسرارالتوحید» ، «رستاخیز کلمات درس‌،گفتارهایی دربارهی تئوری فرمالیسم روسی»،«مقدمه، تصحیح و تعلیقات اسرارنامه» ،  «مقدمه، تصحیح و تعلیقات منطق‌الطیر» ، «مقدمه، تصحیح و تعلیقات تذکرةالاولیاء» و...

«موسیقی شعر»

موسیقی شعر، کتابی ارزشمند و دقیق در بحث موسیقی شعر است. و دربارۀ وزن و قافیه و موسیقی شعر است و نویسنده به نقد و بررسی این عوامل پرداخته‌است . این کتاب مشتمل بر 6 بخش است و مقایسه میان شعر فارسی و عربی از نکات خوب این کتاب است.در این کتاب فصول کاملی در باب قافیه و ردیف و شعر در ایران پیش از اسلام ، همچنین سه فصل بسیار مهم درباب موسیقی شعر حافظ و فردوسی و مولانا نگارش شده است. این مجموعه کتابی مرجع برای استفاده علاقه مندان به شعر و موسیقی شعر می باشد.

«در کوچه باغ‌های نیشابور»

دفتر شعر «در کوچه ‌باغ‌های ‌نیشابور»  در سال‌۱۳۵۰ منتشر شد، و کدکنی را به ‌اوج‌ شهرت ‌رساند. انتشار این دفتر شعر نشان داد که او به زبان و ساخت و صورت مشخصی دست یافته و شعرش در مسیر تکامل افتاده و راه واقعی خود را یافته است. این مجموعه پس از انتشار تاثیر فراوانی برخاطره جمعی ایرانیان گذاشت، به گونه ای که برخی از ابیات این مجموعه به عنوان مْثل سایر در میان توده مردم به کار برده می شود.

شعر سفر به خیر؛ از مجموعه ی در کوچه باغ‌های نیشابور:

«به کجا چنین شتابان؟» / گون از نسیم پرسید

«دل من گرفته زاین جا / هوس سفر نداری / زغبار این بیابان؟»

«همه آرزویم اما / چه کنم که بسته پایم»

«به کجا چنین شتابان؟»

«به هر آن کجا که باشد، به جز این سرا، سرایم»

«سفرت به خیر اما تو و دوستی، خدا را /

چو از این کویر وحشت به سلامتی گذشتی، / به شکوفه ها، به باران/ برسان سلام ما را»

« صور خیال در شعر فارسی»

کتاب صور خیال در شعر فارسی با عنوان فرعی تحقیق انتقادی در تطوّر ایماژهای شعر پارسی و سیر نظریۀ بلاغت در اسلام و ایران اثری است که به نقد و تحلیل شعر فارسی می‌پردازد. این کتاب منبع معتبری برای مطالعه صور خیال در شعر فارسی،البته در شعرهای موسوم به سبک خراسانی است؛ کتابی به معنای واقعی «تخصصی» که دربردارنده کار دقیق و گسترده نویسنده در بررسی و قیاس انواع صور خیال در شعرهای این دوره از ادب پارسی می باشد.

این کتاب دو بخش کلی دارد که بخش اول شامل کلیات مطلب و ذکر نظریات مختلف و بخش دوم شامل بررسی صور خیال در شعر شاعران دوره های مختلف تقسیم بندی شده توسط نویسنده است.و بخش اول کتاب به گونه ی دایره المعارفی از نظرات گوناگون علمای بلاغت اسلامی است که پشت سرهم نقل شده اند و کتاب را شبیه پایان نامه های دانشجویی کرده اند. (شاید این کتاب پایان نامه ی دکتر شفیعی بوده است.)

«آنسوی حرف و صوت: گزیده اسرار التوحید »

كتابِ «اسرار التوحيد»، با انتخاب و تصحیح محمد رضا شفیعی کدکنی  که نشر سخن آن منتشر کرده است، يكي از شاهكارهاي نثر فارسي است كه در طولِ تاريخِ هزار و دويست ساله ادبيات فارسي، بي نظير و بي بديل است. اين كتاب به لحاظ ارزش هنري و مهارت نويسنده در شيوه هاي گوناگونِ بيان و شيوه داستان پردازي و انتخاب كلمات، در صدرِ ميراث ادبيِ زبانِ فارسي قرار دارد. حتي اگر كسي محتواي آن را كه بيشتر عرفان و زندگينامه صوفيان است، با ديده انكار بنگرد، نمي تواند چيره دستيِ شگفت آورِ نويسنده را در اسلوب هاي بيانِ هنري منكر شود. اين كتاب، زندگي نامه عارف بزرگ و انسانِ نمونه تاريخِ فرهنگ ايران، ابوسعيد بن ابي الخير ميهني (440 ـ 357) است كه در تاريخ عرفان ايراني والاترين پايگاه را در كنارِ حلاج و با يزيد و چند تن ديگر، داراست. اما اين كتاب، تنها زندگي نامه بوسعيد نيست، بلكه يكي از برجسته ترين منابع تاريخ عرفان ايران و يكي از مهم ترين اسناد تاريخ اجتماعي اين سرزمين، در يكي از مهم ترين اَدوار تاريخ ايران نيز به شمار مي رود.

شعر«یک مژه خفتن» از دفتر زمزمه ها

دارم سخنی و با تو گفتن نتوانم/ وین درد نهان سوز نهفتن نتوانم

تو گرم سخن گفتن و از جام نگاهت/من مست چنانم که شنفتن نتوانم

شادم به خیال ت چو مهتاب شبانگاه/ گر دامن وصل تو گرفتن نتوانم

با پرتو ماه آیم و چون سایه ی دیوار/ گامی ز سر کوی تو رفتن نتوانم

دور از تو من سوخته از دامن شب ها/ چون شمع سحر یک مژه خفتن نتوانم

فریاد ز بی مهریت ای گل که در این باغ/چون غنچه ی پاییز شکفتن نتوانم

ای چشم سخن گوی تو بشنو ز نگاهم/ دارم سخنی با تو گفتن نتوانم

«ادوار شعر فارسی»

«ادوار شعر فارسی از مشروطیت تا سقوط سلطنت» از نقادانه‌ترین و شیوه‌مندترین کتاب‌هایی است که تا کنون در زمینۀ شعر معاصر فارسی در ایران منتشر شده است. کتاب در سه گفتار تنظیم شده است و مباحثِ آن عیناً گفتارهای درسی استاد دکتر شفیعی کدکنی است دربارۀ ادبیات معاصر، که به کوشش برخی از دانشجویان و زیر نظر استاد به صورت کتاب درآمده است... هر گفتار بررسی خلاصه‌وارِ شعر معاصر فارسی (در بازۀ زمانی پیش از مشروطه تا سال 1357) است. این بازۀ زمانی به هفت دوره تقسیم شده است. در سرآغاز هر گفتار، شیوه‌نامه‌ای علمی، دقیق، منسجم، منظم، و متفاوت با دو گفتار دیگر ترسیم شده است. این سه شیوه‌نامه نه تنها در بررسی ادوار شعر معاصر، بلکه در مطالعه و تحقیق در باب همۀ ادوار شعر فارسی، کاربردی و مناسب‌اند، و از این‌رو مطالعۀ کتاب برای دانشجویان و علاقه‌مندان به نقد ادبی بسی پرفایده و سودمند است.

«زبان شعر در نثر صوفیه(در آمدی به سبک شناسی نگاه عرفانی) »

کتاب حاضر مشتمل بر بیش از 40 مقاله درسبک شناسی نگاه عرفانی است. نویسنده در اين اثر پژوهشی به بررسی زبان عارفان ايران در نوشته‌ها و گفته‌هايشان پرداخته است و از آنجا كه زبان دريچه‌ای به روی جهان است، اين كتاب روشن‌كنندۀ بسياری نكات در پرده‌ مانده از میراث صوفیان ايرانی است و چون با نگاه انتقادی نگاشته شده است، می‌تواند مرجع علمی بسيار مناسبی برای شناخت بخشی از تاريخ فرهنگ و انديشه ايرانيان مسلمان باشد.

در مقدمه ی این کتاب آمده است : هر کس با تاریخ عرفان و مطالعات عرفانی آشنایی داشته باشد، می‌داند که این نوع نگاه به عرفان اسلامی، احتمالاً بی‌سابقه است؛ ولی از بس که در طول این سی چهل سال این حرف‌ها را در کلاس‌های درس و بعضی مقالاتم تکرار کرده‌ام و دانشجویان من آنها را در کتاب‌ها و مقالات‌شان نقل کرده‌اند، بعضی از خوانندگان ممکن است تصور کنند که این حرف‌ها از روزگار قشیری و هجویری وجود داشته است.

برخی از عناوین این کتاب عبارت است از: گزارش کار؛ مقدمۀ واجب؛ زبان علم و زبان معرفت؛ عقل ورزیدم و عشقم به ملامت برخاست؛ معیار صدق و کذب در گزاره‌های دینی و هنری؛ ادراک «بی چگونه» هنر؛ از عرفان بایزید تا فرمالیسم روسی؛ رمزگرایی عارفان؛ دستور زبان عرفان یا عرفان دستور زبان.

از دیگر آثار این استاد گرانقدر می توان به کتابهای زیر اشاره کرد:

تصحیح اسرارالتوحید نوشتهٔ محمد بن منور بن ابی‌سعد بن ابی‌طاهر بن ابی‌سعید میهنی

تصحیح تاریخ نیشابور نوشتهٔ حاکم نیشابوری

از مجموعهٔ آثار فریدالدین عطار نیشابوری، انتشارات سخن:

مقدمه، تصحیح و تعلیقات مختارنامه

مقدمه، تصحیح و تعلیقات مصیبت‌نامه

مقدمه، تصحیح و تعلیقات منطق‌الطیر

مقدمه، تصحیح و تعلیقات اسرارنامه

مقدمه، تصحیح و تعلیقات الهی‌نامه

مقدمه، تصحیح و تعلیقات دیوان عطار (هنوز به چاپ نرسیده‌است)

مقدمه، تصحیح و تعلیقات تذکرةالاولیاء (هنوز به چاپ نرسیده‌است)

مقدمه، ترجمه و تعلیقات بر آفرینش و تاریخ از طاهربن مطهربن مقدسی در دو جلد، نشر آگاه

مفلس کیمیافروش دربارهٔ شعر انوری، انتشارت سخن

زبور پارسی نگاهی به زندگی و غزل‌های عطار، نشر آگاه

تازیانه‌های سلوک در بارهٔ قصاید سنایی، نشر آگاه

در اقلیم روشنایی تفسیر چند غزل حکیم سنایی، نشر آگاه

شاعر آیینه‌ها بررسی سبک هندی و شعر بیدل دهلوی، نشر آگاه

آن سوی حرف و صوت گزیدهٔ اسرارالتوحید، انتشارات سخن

از مجموعهٔ میراث عرفانی ایران، انتشارات سخن:

دفتر روشنایی (دربارهٔ بایزید بسطامی(

نوشته بر دریا (دربارهٔ ابوالحسن خرقانی(

چشیدن طعم وقت (دربارهٔ ابوسعید ابوالخیر(

در هرگز و همیشهٔ انسان (دربارهٔ خواجه عبدالله انصاری)

درویش ستیهنده (دربارهٔ شیخ جام ژنده‌پیل(

زبان شعر در نثر صوفیه درآمدی به سبک‌شناسی نگاه عرفانی ...