امام رضا علیه السلام مولف نخستین دایرة المعارف پزشکی  

حجت الاسلام مهدی اسماعیلی، محقق وکارشناس حدیث در گفتگو با خبرنگار معارف خبرگزاری شبستان و در پاسخ به این سوال که چه شرایط زمانی و مکانی امام رضا علیه السلام  را وادار به ورود به عرصه مسایل پزشکی و طبی کرد؟ گفت: نکته اول در ارتباط با موضوع طب از نگاه اهل بیت و توجه به آن، این است که بدانیم آثار فراوانی با استفاده از احادیث و روایات پیامبر گرامی اسلام صل الله علیه وآله و ائمه اهل بیت علیهم السلام در این موضوع تالیف و تدوین شده است.

از جمله دو اثر به نام طب الائمه که یکی اثر مرحوم علامه سید عبدالله شبردر 475 صفحه است و کتاب قدیمی تر دیگری با همین نام از دو برادر به نام «ابنا بسطام نیشابوریان » که دو برادر از اهالی نیشابور بوده و این کتاب را نگاشته اند. همچنین کتابی به نام «طب الامام علی علیه السلام» توسط محسن العقیل و کتاب های «طب الصادق» و «طب النبی» صل الله علیه وآله.

وی افزود: این آثار از طریق جمع آوری احادیث و سخنان ائمه اهل بیت علیهم السلام که در منابع روایی و حدیثی شیعه و اهل سنت نقل شده، تدوین و تالیف شده اند و این موید آن است که نگاه پیامبر و اهل بیت نسب  به طب نگاهی ویژه بوده است.

علاوه بر موضوعات «اجتهاد»، «تقلید»، «طهارت»، «نماز» و«خمس» و «زکات » و« نکاح» و ... که در منابع فقهی ما وجود دارد، یکی از ابعاد فقه در کتب فقهی و روایی ما،  موضوعی است به نام « اطعمه و اشربه »(خوردنی ها و آشامیدنی). و این حاکی ازآن است که نگاه دین اسلام و خدا به انسان دارای بعد پزشکی و جسمی نیز می باشد و نشان دهنده اهمیت دادن به صحت و سلامت بدن است که از این منظر می توان جایگاه سلامت جسم در اسلام را متوجه شد.

حجت الاسلام اسماعیلی تصریح کرد: تمام امامان شیعه در سخنان خود به مناسبت های مختلف درباره مسایل پزشکی و طبی سخن گفته اند و در کلیه «موسوعة کلمات» ائمه معصومین علیهم السلام بخشی مستقلا درباره مسایل پزشکی و طب وجود دارد.

امام رضا علیه السلام نیز سخنان فراوانی در این باره دارند. در موسوعه 8 جلدی مربوط به ایشان 75 حدیث از حضرت درباره مسایل طبی ذکر شده و این تعداد غیر از «رسالة ذهبیة» حضرت درباره طب و معالجه و دوری از بیماری ها است.

اما جای این سوال هست که چرا امام رضا علیه السلام تا این حد در رابطه با مسایل پزشکی به شکل خاص سخن گفته اند؟

پاسخ به این سوال را در دلیل نوشته شدن رساله ذهبیه می یابیم. «رساله ذهبیه» یک کتاب و نوشته ی مستقل در موضوع پزشکی و طب است که توسط امام رضا علیه السلام و به درخواست مامون نگاشته شده است.

این محقق و پژوهشگر دینی در ادامه با بیان پیشینه تاریخی نگارش این رساله گفت: مامون زمانی به نیشابور آمده بود و در آن زمان فرهیختگان و عالمان زیادی در نیشابور جمع بودند. روزی مجلسی تشکیل شد که اکثر حاضران در آن مجلس از فلاسفه و پزشکان بودند.

در آن زمان دو رشته علمی «فلسفه» و «پزشکی» فوق العاده در ایران و کشورهای عربی مطرح و مورد توجه بود.

فلسفه در زمان مامون و از طریق مترجمان و دسترسی آنها به فلسفه یونانی به اسلام راه پیدا کرد و وارد حوزه اسلام شد و رشته پزشکی نیز در ایران در آن زمان بسیار رونق گرفت و پزشکان حاذقی در کشور حضور داشتند. البته این بدان معنا نیست که پیش از آن پزشکی وجود نداشت اما ضعیف بود و در زمان مامون رونق یافت.

وی افزود: شخص مامون به مسایل علمی علاقه داشت. لذا در آن جلسه مباحث و موضوعاتی مطرح شد. امام رضا علیه السلام نیز در مجلس حضور داشتند اما ساکت بودند. مامون از امام سوال کرد که شما چرا سکوت کرده اید؟ جالب است که چرا چنین سوالی از امام  می شود؟ چون امام به هر حال نه از فلاسفه بودند ونه از پزشکان و اطباء پس چه سخنی باید می فرمودند؟

اما مامون از حضرت سوال کرد و امام در پاسخ فرمودند: اگر من بخواهم درباره تشریح اعضاء و اسرار خلقت انسان و آنچه باعث بیماری و دفع بیماری می شود سخن بگویم با استمداد از آنچه که از اجدادم به من رسیده است، سخن به درازا خواهد کشید.

طبق شواهد تاریخی چون مامون در تدارک هجرت از نیشابور بود مجالی برای برقراری دوباره مجالسی از این دست نداشت به همین دلیل از امام خواست تا آن مسایل را بنویسد و برای وی بفرستد. امام نیز آن را نوشته و برای مامون ارسال کردند.

وقتی مامون این نوشته را خواند با وجود آن همه پزشک و ... که در اطراف او بودند دستور داد تمام این نوشته حضرت را با آب طلا بازنویسی کرده و به زبان های مختلف ترجمه کنند، خود نیز نام «رسالة الذهبیه» را بر آن نهاد. یعنی فرمایشات طبی و پزشکی امام تا این حد برای مامون جالب توجه بوده است.

حجت الاسلام اسماعیلی خاطرنشان کرد: روایات نقل شده از ائمه در بحث مداوا و رفع بیماری ها، دو گونه است: یعنی  ما دو گونه راهنمایی در باب مداوا و دفع بیماری ها داریم. یکی توسل به خدا و حضرت باریتعالی و ائمه یا به اصطلاح مداوا از طریق دعا و نیایش که از جمله تکنیک های محکم در این عرصه بوده و به انسان روحیه بالایی تزریق می کند و انسان خود را نمی بازد و ناامید نمی شود و این به خودی خود در بهبود بیماری ها بسیار موثر است.

مطلب دوم ، دفع آلودگی ها از محیط بدن است که بدن با روش های خاص ائمه علیهم السلام معالجه می شود. اما به چه وسیله ای؟  با آنچه خدا در اختیار ما قرار داده است؛ یعنی همان طب سنتی و گیاهی که امروز در سطح بسیار وسیعی در دنیا و در کشور ما به ان روی  آورده اند. ائمه آنچه را که در ارتباط با درمان بیماری ها ارائه کرده اند، همه با استفاده از نعمت هایی است که خدا در اختیار ما قرار داده است.