رویکردهای فرهنگی سیاسی امام سجاد عليه السلام به نیایش

 

گروه قران و معارف خبرگزاری شبستان: اگرچه تاکنون پژوهشهای متعددی سعی در بازنمایی زوایای متعدد ابعاد شخصیتی امام سجاد علیه السلام داشته اند اما در حقیقت سیره و حیات ایشان به نحو کافی مورد جستجو واقع نشده است .

از جمله ابعاد دارای اهمیت سیره امام سجاد علیه السلام سیره عبادی و اجتماعی ایشان و بهره گیری ایشان از عنصر دعا و معنویت برای اصلاح و رهبری جامعه است. عاملی که خام اندیشان اموی سالها بعد متوجه جریان سازی امام  در جامعه به واسطه این عنصر اساسی انسان ساز شدند.

به مناسبت 5  شعبان سالروز  ولادت حضرت امام سجاد علیه السلام، حجت الاسلام رضی بیات، کارشناس تاریخ اسلام و عضو پژوهشی گروه تدوین «موسوعه الامامه» در رابطه با بررسی و تبیین رویکردهای فرهنگی سیاسی امام زین العابدین علیه السلام یادداشتی برای خبرگزاری شبستان ارسال کرده اند که در ادامه متن این نوشتار را می خوانید.

   

امام علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب، مشهور به سجاد علیه السلام ، چهارمین امام شیعه است که بنا به قول مشهور در پنجم شعبان  سال 38 هجری متولد گردید و در سال 94 يا 95 با سمی که از طرف ولید بن عبد الملک به ایشان داده شد،  به شهادت رسید و بدن مطهرش در  قبرستان قبیع آرام گرفت.

 بنا بر اقوالی مادر ایشان «شهربانویه » دختر یزدگرد، پادشاه ایران بوده است که البته در کتب تاریخ، نام مادر امام چهارم علیه السلام مورد اختلاف است و علاوه بر «شهربانو» به دوازده صورت دیگر نیز آمده است; همچون: شاه زنان، جهان شاه، شهرناز، خوله، جهان بانو و سلافه .

مدت عمر آن حضرت 57 سال که 35 سال امامت ایشان مقارن با خلافت افرادی همچون یزید، فرزندش، مروان، عبدالملک و ولید بود. 

 

ویژگی های بارز امام سجاد  علیه السلام

ابن عباس می گوید: حضرت رسول صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: در روز قیامت منادی ندا می کند: کجاست زین العابدین؟ پس گویا می بینم فرزندم علی بن الحسین را در آن هنگام با تمام وقار، صفوف اهل محشر را بشکافد و بیاید.  آن حضرت را ذوالثفنات می گفتند زیرا بر اثر کثرت سجده، پیشانی و دو کف دست و زانوهای ایشان  پینه می بست .

در قرائت حمد به آیه «مالک یوم الدین » که می رسید، بسیار تکرار می نمود و چون به سجده می رفت، سر بر نمی داشت تا عرق مبارکش جاری می شد . شبها را به عبادت می گذراند و روزها روزه دار بود . چون ماه رمضان می شد، تکلم نمی کرد مگر به دعا و تسبیح و استغفار .

در هنگام وضو وقتی می خواست وارد نماز شود، لرزه بر اندام حضرت می افتاد . چون از این حالت سؤال می کردند، می فرمود: مگر نمی دانید با چه عظیم الشأنی می خواهم مناجات کنم .

 

عفو و بخشش

عفو و بخشش از جمله صفاتی  بود که امام سجاد علیه السلام  بدان شناخته می شد نقل است مردی از خویشاوندان حضرت به وی دشنام داد . حضرت چیزی نگفت. چون آن مرد رفت، حضرت به اهل مجلس فرمود:  شنیدید سخن او را؟! حال دوست دارم با من بیایید تا جواب مرا نیز بشنوید . حضرت در بین راه می خواند: «والکاظمین الغیظ والعافین عن الناس والله یحب المحسنین » چون به در خانه آن مرد رسید، او را صدا زد، وی مهیای جنگ بیرون آمد . امام فرمود: ای برادر! تو آمدی و به من نسبت هایی دادی; پس اگر آنچه از بدی گفتی، در من است; از خداوند می خواهم که مرا بیامرزد و اگر در من نیست، تو را بیامرزد . آن مرد چون چنین شنید، دیدگان حضرت را بوسید و عرض کرد: آنچه گفتم، در تو نیست و من به این بدیها سزاوارترم .

 

مروت و جوانمردی

مردانگی و آزادگی از جمله صفاتی بود که در اهل بیت بسان ستاره ای می درخشید که البته می توان شواهد متعددی را از زندگی امامان علیهم السلام برای آن گواهی داد.  در منابع تاریخی آمده است که چون اهل مدینه بیعت یزید را شکستند و عامل او و بنی امیه را بیرون کردند، «مروان » نزد عبدالله بن عمر آمد و از او اجازه خواست تا زن و فرزندانش را نزد او بگذارد که آسیبی به آنان نرسد; او قبول نکرد . مروان نزد امام زین العابدین علیه السلام آمد با آن همه ظلمی که وی به آن حضرت و پدرش امام حسین علیه السلام روا داشته بود، امام پذیرفت و آنان را از مدینه به «ینبع » برد و به قولی همراه پسرش عبدالله به طائف فرستاد .

اگرچه تاکنون پژوهشهای متعدد سعی در بازنمایی زوایای متعدد ابعاد شخصیتی ایشان  داشته اند اما در حقیقت سیره و حیات امام سجاد علیه السلام به نحو کافی مورد جستجو واقع نشده است.

 از جمله ابعاد دارای اهمیت سیره امام سجاد علیه السلام سیره عبادی و اجتماعی ایشان و بهره گیری ایشان از عنصر دعا و معنویت برای اصلاح و رهبری جامعه است. عاملی که خام اندیشان اموی سالها بعد متوجه جریان سازی امام  در جامعه به واسطه این عنصر اساسی انسان ساز گردیدند.

 

زمانه‏ شناسی امام

 در این اینجا شایسته است  که قبل از ورود به بحث  به صورت بسیار گذرا شرایط زمانی امامت امام سجاد را بازگو کنیم.

دوره امامت امام سجاد علیه السلام ، از یک سو دورانی بود که همه ارزشهای دینی دستخوش تحریف و تغییر از سوی امویان گردیده، و احکام اسلامی بازیچه دست حکامی دون صفت چون ابن زیاد، حجاج و عبد الملک بن مروان قرار گرفته بود در سایه چنین حکومت هایی آشکار است که تربیت دینی مردم تا چه اندازه تنزل کرده و ارزشهای جاهلی چگونه احیا  شده بود.  به عنوان نمونه بعد از واقعه حره سپاه یزید که بر مردم مدینه سیطره یافته بودند آنچنان رذالت به خرج دادند که  علاوه بر تعرض به عرض و ناموس مسلمانان  به هنگام بیعت مردم مدینه را مجبور به بیعتی همانند بیعت بردگان و کنیزنان کردند .

 

حجاج، حاکم خونخوار اموی عبد الملک را مهمتر و برتر از رسول الله صل الله علیه وآله  برمی شمرد  و برخلاف نصوص دینی از مسلمانان جزیه می گرفت و با اندک تهمت و افترایی مردم را به دست جلادان می سپرد.  جامعه حاکم نيز به دلایل متعدد از جمله وجود سرمایه‏ های هنگفت بدست آمده از فتوحات اسلامی و به کارگیری آنها در گسترش فرهنگ پست جاهلی عیش و طرب، روی به فراموشی سپردن سنّت‏ های اسلامی آورد ، تا آنجا که ایجاد مدارس رقص و آواز و ترویج آوازه‏ خوانی از یک سو و وجود فقر در بین طبقات پایین جامعه را می توان از مهم‏ترین شاخصه‏ های زمانی آن عصر برشمرد .

 از سویی دیگر جامعه اسلامی حادثه بسیار تاسف بار کربلا را به چشم خویش دیده  و دستگاه حاکم اهل بیت و وابستگان به خاندان رسالت را در شرایط اسارت و حتی حبس خانگی قرار  داده بود.

 شیعیان و پیروان ایشان همگی در مظان اتهام و خطر مرگ قرار داشته و به طور کلی فضای اختناق بر جامعه خصوصا جامعه شیعه حکم فرما بود.  اصطکاک علویان با امویان که سابقه دیرینه ای داشت باعث گردید تا امام مورد سوء ظن شدید امویان قرار گرفته و کوچکترین حرکتی از ناحیه امام، عواقب وخیمی در پی داشته باشد  به همین دلیل و به خاطر مصالح جامعه اسلامی امام خویشتنداری مدبرانه ای از خویش بروز دادند  عدم ورود مستقیم ایشان در قیامهایی که به خونخواهی وقایع کربلا صورت پذیرفت می تواند شاهد خوبی بر این مدعا باشد.  همه این موارد موجب گردید تا امام از مهمترین اصل دینی - سیاسی که تقیه بود بهره جسته و اهداف سیاسی خویش را با آن اداره نماید .

 امام با تقیه نه تنها کشتی امامت را از طوفان های متعدد سیاسی نجات داد بلکه جان بسیاری از شیعیان را از چنگال دستگاه اموی رهایی بخشید.

درحقیقت امام سجاد علیه السلام واقعا در شرایط سختی زندگی می کرد و جز تقیه راه دیگری نداشت.  اساسا همین تقیه بود که موجب حفظ شیعه در آن شرایط می شد. چیزی که خوارج به عنوان یک گروه افراطی، از آن بی بهره بودند و به همین دلیل ضربه های بسیار اساسی و کاری خوردند.  در روایتی آمده است که کسی بر امام وارد شد و پرسید: چگونه روزگار را می گذرانید؟ امام در پاسخ فرمودند: «روزگار را به گونه ای می گذرانیم که در میان قوم خویش همچون بنی اسرائیل در میان آل فرعون هستیم.  فرزندان ما را می کشند و زنان را به کنیزی می برند. مردم با دشنام دادن به بزرگ و سید ما، به دشمنان ما تقرب می جویند. اگر قریش با داشتن محمد صل الله علیه وآله بر سایر اعراب فخر می کند و اگر عربها به دلیل داشتن محمد  بر عجم فخر می کنند و آنها نیز چنین فضیلتی را برای عربها و قریش پذیرفته اند، ما اهل بیت می باید بر قریش برتری داشته و فخر کنیم. زیرا محمد صل الله علیه وآله از میان ما اهل بیت است. اما آنان حق ما را گرفته و هیچ حقی برای ما نمی شناسند. اگر نمی دانی روزگار چگونه می گذرد، این گونه می گذرد که گفتیم.

ناقل حدیث می گوید: امام به گونه ای سخن می گفت که می خواست کسانی که نزدیک بودند بشنوند.

 

تاسیس حکومت اسلامی بر امامت و رهبری جامعه استوار می باشد . امام سجاد نیز اگرچه شرایط قیام و ایجاد حکومت را نداشت اما بی گمان از فکر آن جدا نبود؛  بنابراین ایشان همانند امامان پیشین خویش در جهت اقامه آن تلاش می نمود.

 ایشان می دانستند با شرایط موجود هرگونه حرکت آشکار و مستقیم در جهت برپایی حکومت اسلامی امری ناممکن و محکوم به شکست است  بنابراین تمام تلاش خویش را در فراهم نمودن مقدمات و برداشتن موانع پیش رو مصروف داشتند از آنجا که با فاصله گرفتن جامعه از فضای نبوی،  از سویی  اندیشه اصیل اسلامی تحریف و آموزهای جاهلی غالب شده بود و از سوی دیگر تبلیغات اموی بر ضد اهل بیت علیهم السلام بعنوان حاملان معارف اصیل اسلامی  چنان گسترش یافته بود که مردم حتی در نمازها، به سب و لعن اهل بیت علیهم السلام می پرداختند و تشکیلات شیعه نیز بر اثر به شهادت رسیدن افراد سرشناس شیعه، اختناق و ارعاب و فقر و فشار اقتصادی و فرهنگی و سیاسی، متلاشی گردیده، ایشان سه گام برجسته در جهت تحقق اهداف خویش برداشتند

1. پی ریزی  فکری اندیشه به فراموشی سپرده شده ناب اسلامی
2. آشناسازی جامعه آن روزگار با حقانیت اهل بیت علیهم السلام
3. فراهم سازی شرایط برای ایجاد تشکیلات منسجم شیعی

 

هوشمندی امام برای احیای اندیشه های فراموش شده اسلامی

همانگونه که پیشتر بیان شد عصر امام سجاد علیه السلام دوران اختناق و فشار بود بنابراین ایشان  نمی توانستند مفاهیم مورد نظرشان را آشکار و صریح بیان کنند، به همین دلیل ایشان با هوشمندی تمام از دو روش موعظه و دعا  بهره جسته واندیشه های به فراموش سپرده شده اسلامی را به جامعه القا می نمودند.

ر وش موعظه: پوشیده نیست که این روش علاوه بر شواهد متعدد در قران کریم ، سابقه دیرینی در نظام رسالت انبیاء و امامان پیشین دارد.  امام سجاد علیه السلام نیز از این روش بهره وافر جسته و در مقاطع متعدد از آن استفاده کردند.  ایشان این حساسیت را نیز داشتند که در موعظه های خویش به مخاطبین توجه داشته و بر اساس نوع مخاطبین خود ایراد  موعظه کنند.

بر همین اساس مخاطبین ایشان به دودسته عموم مردم و شیعیان منقسم گشته و بر این اساس بود  که بیانات خویش را ایراد می فرمودند.

از باب مثال امام در موعظه ای که مخاطبین ایشان عموم مردم است  در ابتدا مردم را با آیات قران شروع و آنان را  اندرز داده و می فرمایند : ایها الناس اتقوا الله واعلموا انکم الیه راجعون; ... تقوای خدا را پیشه کنید و بدانید که به سوی خدا برمی گردید. سپس آنان را به یاد آخرت و روز جزا انداخته و می فرمایند: الا و ان اول ما یسالانک عن ربک الذی کنت تعبده;

 بدان که وقتی نکیر و منکر به سراغ تو می آیند اولین چیزی که آن دو می پرسند، از خدای توست که او را عبادت می کردی و عن نبیک الذی ارسل الیک;  و از پیامبری که به سوی تو فرستاده شده، می پرسند و عن دینک الذی کنت تدین به; و از دینت می پرسند که به آن معتقد بودی و عن کتابک الذی کنت تتلوه; و از کتابت که آن را تلاوت می کردی، می پرسند . آنگاه امام سجاد علیه السلام به نکته اصلی و محوری رسیده و می فرمایند :«و عن امامک الذی کنت تتولاه» و از امامی که تو ولایت آن را داری، می پرسند.

 ایشان با گریزی هوشمندانه به مسئله امامت و حکومت اشاره می کنند  چرا که در اندیشه شیعی و در بیان امامان علیهم السلام مساله امامت یعنی مساله حکومت و فرقی بین مساله امامت و مساله ولایت نیست . بنابراین امامی که در اینجا ذکر می شود، یعنی جانشین پیامبر که هم متکفل ارشاد و هدایت دینی توست و هم متکفل هدایت و ارشاد امور زندگی در دنیا; به عبارت روشن تر امام یعنی رهبر جامعه . پس اطاعت از امام که واجب است، هم در امور دنیوی و هم در امور دینی واجب است .

امام سجاد علیه السلام وقتی می فرماید: «از امامت از تو می پرسند» ، یعنی به تو می گویند که آیا امام درستی انتخاب کردی؟ و آن کسی که بر تو حکومت می کند و رهبر جامعه است، آیا به راستی انتخاب کردی؟ آیا خدا به امامتش راضی است؟

در نتیجه باتوجه به مطالب پیشین امام با این روش آرام و موعظه آمیز، بدون آن که حساسیتی از سوی معاندین برانگیزاند مردم را نسبت به مساله امامت بیدار و حساس نموده در حالی که نیک می دانیم بنی امیه اساسا میل نداشت که بحثی درباره امامت و حکومت شود .

بنابراین امام در روش موعظه خویش علاوه بر استفاده از آیات و اموزه های قرانی سعی می کند دستگاه حکومتی را صریحا مورد عتاب و خطاب خویش قرار نداده و بیان خویش را معطوف به کل جامعه نموده و از رهگذر این بیانات اندیشه های اصیل  سیاسی اسلامی را به گوش جامعه برسانند.

 

دعاهایی به ظاهر عبادت با حقیقتی سیاسی   

جامعه عصر امامت امام سجاد  دچار انحراف گردیده بود، رفاه طلبی و دنیا زدگی توانسته بود بر جامعه غلبه و فساد سیاسی و اخلاقی و اجتماعی آن را در محاصره قرار دهد برای جریان اصلاح گر جامعه یعنی امامت، از نظر سیاسی هیچ روزنه ای برای تنفس وجود نداشت، به همین دلیل امام سجاد علیه السلام توانست از دعا برای بیان بخشی از عقاید خویش که همان معارف اصیل الهی بود استفاده نموده و بار دیگر تحرکی در جامعه برای توجه به معرفت و عبادت و بندگی خداوند ایجاد کند.

در اینجا لازم است هوشمندی و تدبیر هوشمندانه امام را که برگرفته از علم امامت می باشد مورد توجه قرار دهیم، به این معنا که دعا اگرچه عملی عبادی است  و ناظر به کنشی از سوی بنده ای محتاج نسبت به پروردگاری بی همتا است اما امام خردمندانه توانست در ضمن بیان مفاهیم عارفانه، تعالیم ناب الهی را که پبامبر اکرم به جهت آن  مبعوث گردیده بود به گوش جامعه اسلامی برساند.  

دعاهایی که به ظاهر، همان معرفت و عبادت بودند، اما با کمی دقت، سرشار از تعابیری است که مردم می توانستند از لابلای این تعابیر  با مفاهیم سیاسی و آموزه های اصیل مورد نظر امام سجاد علیه السلام آشنا شوند.

در حقیقت ادعیه مأثوره از معصومین علیهم السلام سرشار از مضامینی است که بشر را به توحید،  تهذیب نفس،  اعراض از دنیا و خلوت با خداى تبارک و تعالى، دعوت می کند و این بدان معنا نيست که مردم درون خانه‏ هایشان بنشینند و از مصالح مسلمین غفلت نمايند و مشغول ذکر و دعا باشند. چنانچه خود ائمه عليهم السلام ، این گونه نبودند.

تمام ادعیه ‏اى که در بیان ائمه مسلمین واقع شده است، می تواند در عین این که بشر را  به معنویات دعوت می کند  از رهگذر این دعوت،  موجب اصلاح تمام مسائل مسلمین نیز  باشد.

 

رویکردهای امام در  ادعیه

1. مبارزه با فساد اخلاقی و اندیشه های انحرافی
2. نهادینه نمودن نظام تربیتی دعا و پرورش جامعه به طور عام و شاگردان به شکل خاص
3. نهادینه سازی مبارزه و تبلیغ علیه جور و ستم و اعتراض آرام نسبت به ظلم دستگاه حاکم و بیان حقانیت اهل بیت علیهم السلام 
4. شکستن فضای اختناق و حمایت از شیعه بعنوان جریان اصیلی که توسط دستگاه اموی سرکوب شده  و تحکیم ساختاری آن

 

امام برای نیل به این رویکردها تلاش کرد تا با غنابخشی به الفاظ در غالب ادعیه، مفاهیمی تاثیر گذار را در اختیار جامعه قرار دهد به همین منظور در ادامه  به موارد تاثیرگذار که در دعاهای رسیده از ایشان دارای اهمیت است اشاره می شود:

الف) بیان امامت و خلافت اللهی: 

امام سجاد علیه السلام در بسیاری از ادعیه، به حق مسلم اهل بیت علیهم السلام که توسط بنی امیه غصب شده بود، تصریح می نمود تا مردم را از این موضوع آگاه سازد که حاکمان و جانشینان واقعی پیامبر صلی الله علیه و آله چه کسانی هستند. آن حضرت در فرازی از صحیفه سجادیه می فرماید:

خداوندا !  مقام خلافت برای خلفای توست و برگزیدگان از خلقت و جایگاه امانت های تو در درجات عالیه که تو آن مقام را به آن ها اختصاص دادی، ولی دیگران از آن ها گرفتند . . . تا جایی که برگزیدگان و خلفای تو در مقابل ستم ستمکاران، مغلوب و مقهور شده و حقشان از بین رفته است.

جالب اینکه در میان دعاها، تعبیری وجود دارد که اغلب تکرار شده و کمتر دعایی است که از این تعبیر خالی باشد. این تعبیر، «صلوات بر محمد و آل محمد» است و اساسا یکی از علائم دعاهای درست همین است. زمانی که حتی قرار دادن نام علی بر فرزندان تقبیح می شد و افراد بدین دلیل مورد تهدید قرار می گرفتند به کار گرفتن این تعبیر ارزش خود را بخوبی نشان می دهد.  تعبیرهایی شبیه محمد و اله الطیبین الطاهرین الاخیار الانجبین از نمونه هایی است که چندین بار تکرار شده است.

از نکاتی که در اینجا باید بدان توجه کرد  این است که تکیه امام در پیوند دادن محمد و آل او، امری است که خداوند آن را ضمن دستور بر صلوات بر رسول آورده و اهمیت زیادی برای بیان عقاید شیعی دارد.

پیش از بیان  برخی از مضامین دعاهای امام، یادآوری روایتی از امام سجاد که اشاره به  تحکیم پیوند محمد و آل محمد  دارد خالی لطف نیست:

 آن حضرت می فرمود: خداوند صلوات بر پیامبرش را بر عالم واجب کرده، و ما را نیز به آن مقرون ساخته است. کسی که بر رسول خدا  صلوات فرستد اما بر ما صلوات نفرستد، صلواتش را بر رسول ناقص گذاشته و دستور خدا را ترک کرده است. بنابر این همراهی محمد و آل محمد، می تواند تاثیر مهمی در موضع مردم نسبت به خاندان رسول خدا  داشته باشد.

یکی از مضامین مهم سیاسی دینی ادعیه امام سجاد ، طرح مساله امامت است. مفهوم امامت به صورت یک مفهوم شیعی، که علاوه بر داشتن جنبه حقانیت اهل بیت  برای خلافت و رهبری، جنبه های الهی عصمت و بهره گیری از علوم انبیا و مخصوصا پیامبر اکرم را در حدی والا نشان می دهد. در اینجا چند نمونه را  بعنوان گواه این ادعا بیان می کنیم .

ایشان در یک مورد  می فرمایند:

پروردگارا ! بر پاکان از اهل بیت محمد صل الله علیه وآله درود فرست. کسانی را که برای حکومت برگزیدی  و گنجینه های علوم خود و حافظان دینت گردانیدی و خلفای خود در روی زمین و حجت خود بر بندگانت قرار داری، آنان را با اراده خود از هر پلیدی و آلودگی پاک و مبرا ساختی و وسیله برای رسیدن به تو به بهشت جاودانت اختیار نمودی.

از جملات فوق بخوبی روشن است که امام در صدد گسترش اعتقاد شیعی در مفهوم امامت، به عنوان مهمترین مفهوم شیعی بوده است. 

 

ب) بیان فضیلت اهل بیت علیهم السلام: 

امام سجاد علیه السلام در مقابل تبلیغات سوء دستگاه حاکم بر ضد اهل بیت علیهم السلام در موارد متعددی، صلوات بر محمد صلی الله علیه و آله و آل او را با دیگر ادعیه، همراه می ساختند، تا از این طریق، علاوه بر این که اهل بیت علیهم السلام را جانشینان واقعی پیامبر صلی الله علیه و آله معرفی می کنند، فضائل و مقام و منزلت والای آنان را نیز بیان نمایند . ایشان در ضمن یکی از ادعیه می فرمایند:

 [خداوندا! درود فرست بر محمد صلی الله علیه و آله و آل او که انسان های نیکو سرشت و پاکیزه و بزرگوار و نجیب هستند.

ج) مبارزه با آرا و عقاید انحرافی

همان گونه که اشاره شد، یکی از اهداف حضرت برخورد باآرای انحرافی بود ایشان درکمال متانت و بدون هرگونه ایجاد تنش ، نسبت به عقاید باطل و غلط موجود در جامعه واکنش نشان داده و عقیده صحیح و اصیل الهی را نسبت بدان موضوع در غالب دعا بیان می داشتند .

ابوالفتح اربلی، نویسنده کتاب «کشف الغمه»  آورده است :  امام سجاد علیه السلام در مسجد رسول خدا صل الله علیه وآله  در مدینه نشسته بود. در این لحظه متوجه شد که گروهی در بحث اعتقادی خود، خدا را به خلق او تشبیه می کنند. امام از این سخنان برآشفت، از جا برخاست و کنار قبر رسول خدا رفت و شروع به خواندن دعایی کرد که مضمون آن نفی عقیده تشبیه بود.

د) تربيت سياسي شاگردان

فضای اختناق و بسته بوجود آمده توسط امویان امام را برآن داشت تا بواسطه دعا به تربیت سیاسی شاگردان و عموم مردم بپردازد.  ایشان با بیان اصول اصلی و اصیل اسلام راستین،  معارف ناب را در اختیار عموم قرار داده و آموزهای سیاسی برگرفته از مکتب سیاسی نبوی- علوی را به فراگیرندگان  می آموختند.

از این رو بود که افراد زیادی در پرتو این نور افشانی امام پرورش یافتند که در منابع رجالی عددی قریب 170 نفر برای آن ذکر شده از جمله این افراد می توان به «یحیی بن ام طویل » اشاره کرد.  او که از زمره پرورش یافتگان امام سجاد محسوب می شد به جهت افشاگری های بی باکانه اش به دستور حجاج بن یوسف به شهادت رسید.

اساس نیایشهای آن امام همام حاوی تعالیمی است که انسان را به این درک می رساند که  بر اساس بینش برگرفته از آموزه های امامان ، علاوه بر بیزاری از ستمگران چگونه ضعیفان را یاری رساند . از جمله این نیایشها می توان نیایش شماره 38 صحیفه که در نکوهش ظالم و  شماره 20  که در بیان ستیز با ظالم و شماره 47  که در معرفی امام راستین و حقیقی است اشاره نمود.  نیایش شماره  48 دعایی دیگر از امام می باشد که به موضوعاتی نظیر مقام خلافت که منحصر در اولیای خاص الهی و غصب آن اشاره نموده و به واژگونی احکام الهی و تغافل از آن اشاره می دارد.

 ایشان در فرازهایی از این دعا به واجبات تحریف شده و سنت های اصیل رها شده ی  رسول خدا، و حتی مسئله دشنام دادن به  امیرمومنان بر منابر پرداخته و از رهگذر آن به مقام امامت و رهبری جامعه تصریح داشته و آن را منحصر در اهل بیت رسول خدا دانسته و اطاعت از آنان را واجبی الهی  بر می شمرند.

 

ذ) پایه ریزی مبانی حکومت در زبان دعا

حکومت اسلامی بر امامت و رهبری جامعه استوار می باشد و امام زمانی می تواند رهبری جامعه اعم از ارشاد و اصلاح و هدایت را به طور کامل ایفا نماید که حکومتی برپایه مبانی اسلامی که مورد نظر رسول خدا نیز بوده است اقامه کند.

با کمی دقت نظر و باریک بینی در تعابیر نیایش های رسیده از امام علیه السلام و تحلیل مفاهیم آن  می توان بدین جمع بندی رسید که ایشان در ضمن بیان ادعیه، پی ریزی بنای یک حکومت دینی را دنبال می کردند.   

ایشان نیک می دانستند که اندیشه صحیح اسلامی که عاری از هرگونه آموزه های جاهلی باشد به همراه رهبری صالح و داشتن راهبردهای مناسب یک حکومت دینی،  می تواند از مقدمات و پایه های  یک حکومت دینی باشد..

  مجموعه دعاهای رسیده از ایشان که در صحیفه سجادیه گردآوری شده این معنا را به ذهن متبادر می کند که امام با آگاهی کامل و هوشمندی خاص،  این ادعیه را برای جامعه قرائت فرموده اند.

 

در صحیفه سجادیه می توان دعاهایی را مشاهده کرد که ناظر  به موضوعات توحید و بحث درباره خدا و صفات او ،  نبوت و بحث درباره بعثت و هدف از آن ، امامت و بحث در باره رهبری جامعه اسلامی بعد از پیامبر ، معاد و مقصد نهایی خلقت انسان ،اسلام ، معرفی آن و دستورات آن، اخلاق و صفات عالی انسانی، طاعت و شیوه بندگی خداوند، ذکر و دعا و شیوه آن ، سیاست و تدبیر کشور، شهر، بخش ، خانه و کلیه امور  آن ها ، اقتصاد ، انسان و انسان شناسی، وجود و هستی شناسی ، اجتماع و مسایل جامعه شناسی، علم وارزش دانش، زمان و بهره وری آن ، تاریخ و عبرتها، صحت و تندرستی، نظامی گری و مسایل نظامی هستند و همه این موضوعات ما را بدین رهنمون می سازند که امام سجاد در پی طرح ریزی مبانی حکومت دینی بودند اگرچه افق دید آن را باید برای زمانی غیر از زمان امامت امام سجاد تصور کرد.

 

در پایان باید گفت بر خلاف ادعای برخی، امام نه تنها گوشه عزلت نگزیده بودند بلکه با درایتی که متکی به علم امامت بود به مبارزه خاموش علیه ظلم و انحراف اقدام ورزیده و در صدد فراهم نمودن  زمینه های رشد و اصلاح جامعه  برای برپایی نظام عدل اسلامی بودند.

 

این نکته را باید گفت، که ملایمت امام در برخورد با امویان، سبب شد تا امام زندگی آزادی در مدینه داشته و کمتر توجه مخالفان را به خود جلب کند. و این به معنی گوشه گیری امام و یا انفعال ایشان نمی باشد . علاوه بر این ، بعد علمی امام در پرتو این سیاست ایشان موجب  حفظ دین شد . چنانکه جلوه نمایی علم امام که برگرفته از منبع علم الهی بود موجب  تمجیدهایی فراوان از زبان عالمان اهل سنت گردید. اگر امام  آشکارا درگیر سیاست شده بود، آنان به خود اجازه نمی دادند تا این بعد از شخصیت امام را توصیف کنند .