به گزارش خبرنگار سرویس مسجد و کانون های مساجد خبرگزاری شبستان، مسجد به عنوان مهمترین مرکز و محور تصمیم گیری در صدر اسلام محسوب می شد و نشر عقاید و افکار جامعه و امت اسلام به بطن جامعه از این مسیر صورت می پذیرفت در نتیجه مسجد تبدیل به اصلی ترین نماد باورهای مسلمین در طول تاریخ است.
خبرنگار سرویس مسجد و کانون های مساجد خبرگزاری شبستان در راستایی بررسی جایگاه مساجد در طول تاریخ اسلام با دکتر «محمدرضا بارانی»، عضو هیات علمی دانشگاه الزهرا سلام الله علیه، پژوهشگر حوزه تاریخ، نویسنده آثاری چون «بررسی تاریخی تعامل فکری سیاسی امامیه» و «امپراطوری تاریخ عثمانی» به گفت وگو نشسته ایم که حاصل آن را می خوانید:
مساجد در طول تاریخ اسلام چه نقش و جایگاهی در جامعه و در میان امت مسلمان داشتند؟
مسجد در طول تاریخ اسلام به عنوان نماد جامعه اسلامی شناخته می شود به این دلیل که از یک سو محور عبادت و از سوی دیگر مرکز نشر آموزه های اسلامی بوده است، مسلمین در مسجد جمع می شدند و آموزه ها و احکام دین را یاد می گرفتند، در نتیجه نشر آموزش در مسجد جریان داشت و از کارکردهای مهم مسجد به حساب می آمد و در زمان نبی مکرم اسلام تاکید بر این بود که کارهای دانشی در مسجد انجام شود.
اما مسجد در وهله دوم نمادی برای باور مسلمین است، زمانی که اذان می گویند همه به سوی مسجد می آیند و مسلمین برای انجام فریضه الهی و باور دینی خود در مسجد حضور می یابند از این جهت است که می توانیم بگوییم مسجد نماد باور مسلمین است.
همچنین زمانی که مسلمین وارد جامعه ای می شدند و کشوری را فتح می کردند و یا اصلا خودشان مهاجرت می کردند و در منطقه ای دیگر ساکن می شدند مسجدسازی جزو اولین اقدامات شان بود، پس نماد ورود اسلام به سایر کشورها مسجد است، مثلا در چین، در این کشور اسلام به صورت گسترده ای وارد نشده و در قسمت های غربی چین اسلام به گونه های مختلفی پخش شده است و نماد آن مسجد است و با بررسی تاریخی این مساجد می توانیم زمان ورود اسلام را به این مناطق به دست آوریم.
مثلا در چین ورود اسلام مربوط به قرن هشتم تا دهم هجری بوده است، این اهمیت دارد که بدانیم ورود اسلام چه زمانی به این مکان صورت گرفته است. اما نکته پنجم اینکه مسجد نخستین نهال اجتماعی اسلام است یعنی شکل گیری جامعه اسلامی در ابتدای ظهور اسلام در مدینه بوده است و در آنجا بود که پیامبر(ص) با ساخت مسجد قبا و بعد از آن مسجد النبی نهاد اجتماعی ساختند که مسلمین در آن جا جمع می شدند و هم اندیشی ها نیز در همان مسجد صورت می پذیرفت. به همین دلیل بود که مساجد در نقطه ای از شهر ساخته می شدند که جایگاه مهم تری به نسبت سایر نقاط داشت. حتی در روایات مطرح شده است که مسجد خانه خدا روی زمین است، آمده است که به هر مسجدی که وارد می شوید دو رکعت نماز تحیت بخوانید.
بنابراین مسجد را می توان سرمنشا تمدن سازی در اسلام دانست، اما زمینه های عبادی اجتماعی مساجد در جامعه صدر اسلام در چه مواردی نمود داشت؟
ما به جز بحث فتوحات و گسترش اسلام همواره می بینیم که مسجد به عنوان یکی از مهمترین و اصلی ترین برنامه های مسلمین محسوب می شود. اگر برای مثال قسمت هایی از ایران توسط مسلمین فتح می شد در آنجا حتما مسجد می ساختند و اجتماع مردم را با دین آشنا می کردند.
پس مسجدسازی محور فعالیت ها بوده است؟
بله از این نظر که برنامه های آموزشی، فرهنگی، اجتماعی، سیاسی در کنار آموزه های دینی در مسجد ارایه می شود بنابراین مسجد تنها کارکرد عبادی نداشت در نتیجه محور فعالیت ها بود.
مسلمین برای مشارکت هرچه بیشتر مردم و اطلاع رسانی به جامعه تلاش داشتند که مساجد مستحمی بسازند و معماری مسجد نیز برایشان اهمیت داشت گرچه بالاخره مردمان هر منطقه ای بر اساس فرهنگ و معماری خودشان مسجد و خانه می ساختند اما از سایر فرهنگ ها هم تاثیر گرفته اند.
این تاثیرپذیری در معماری در کدام بخش از سازه های مساجد نمود داشت؟
مناره داشتن، صحن داشتن، از جمله این موارد است، ما یک وحدت رویه در معماری مساجد می بینیم این نشانگر آن است که مسجد محور است و اگر همه این ها را قبول کنیم می توانیم بگوییم که در تمدن سازی بسیار نقش داشته است و در واقع رکن اصلی در تمدن سازی بوده است.
اگر دوره صفویه را بررسی کنیم می بینیم که بحث تمدن شیعی در دوره صفویه یا در دوره آل بویه در بسیاری از موارد در مساجد تعریف می شود.
برای مثال کاملا نمایان گر است که این مسجد متعلق به کدام مذهب است، در دولت های مختلف می بینیم که به نسبت مذاهب معماری نیز متفاوت می شود.
همچنین اگر به آغاز ظهور اسلام توجه کنیم می بینی کارهای مسجد بسیار زیربنایی بوده است و تمامی ابعاد جامعه این کارکردها بوده است مثلا کارکرد دینی ، آموزش آموزه های اسلامی بوده است .
در مورد کارکردهای سیاسی، کارکرد مساجد در چه شرایط و جایگاهی قرار داشت؟
در مورد کارکرد سیاسی مثلا اگر می خواستند بیعت با خلیفه جدید صورت گیرد معمولا این بیعت در مسجد بوده است و آنجا جمع می شدند و بیعت می گرفتند یا پیامبر(ص) مسلمین را برای مشورت در امور در مسجد جمع می کردند. یا اگر بحث فتوحات مطرح بوده است یا اینکه اگر مشکلی در مورد فتوحات در مسجد در مورد این مسایل صحبت می کردند، همچنین مساله صدور فرمان و احکام نهایی که صادر می کردند، مثلا یک شخص والی یا استاندار منطقه ای باشد این کار در مسجد صورت می گیرفت.
از سوی دیگر اگر عده ای به دلایلی با حاکمیت و خلیفه مشکل داشتند و می خواستند اعتراض خود را به نمایش بگذارند یا قیامی داشته باشند مرکز مهم و مرکز حضور مسجد بود. در قیام عاشورا، مسلم از طرف امام حسین(ع) مامور است و به کوفه می آید، محور فعالیت های مسلم درست است که به خانه های مردم هم می رود اما مسجد در برنامه های او به عنوان پایگاهی مهم تعریف می شود.
البته ما در دوره های بعد و قیام هایی نظیر جنبش زید و جنبش های شیعی عمده فعالیت ها را در مسجد می بینیم در نتیجه کارکرد سیاسی مساجد قابل توجه بوده است.
پایان پیام/
نظر شما