خبرگزاری شبستان: شناخت فضای سیاسی اجتماعی روزگار آغازین امامت و ولایت امام عصر(عج) به منظور دریافت صحیح نقش آفرینی امام عصر(عج) و هم چنین درك تفاوت رفتاری و گوناگونی سنخ مواجهات امام عصر(عج) با قضایای پیش‌آمده امری ضروری است. طبیعی است بدون زمانه‌شناسی روزگار غیبت صغری از فهم بسیاری از رموز و پیچیدگی‌های موجود در زندگانی حضرت ناتوان می‌شویم. نگاه شیعه به تاریخ روزگار غیبت صغری از این جهت اهمیت فراوان می‌یابد كه به تأیید و استواری اندیشة اعتقادی شیعه می‌انجامد.
از سویی دیگر روزگار غیبت صغری در تاریخ شیعه از جایگاه خاصی برخوردار است زیرا كه این دوره ظرف زمانی برای انتقال از یك موقعیت اجتماعی به موقعیتی جدید است بدین معنا كه غیبت صغری دورة میانی عصر حضور ائمه(ع) و دورة غیبت كبری است. از سویی دیگر در این دوره علی‌رغم كوتاهی زمانش، تحولات بسیاری در اوضاع سیاسی، اجتماعی و فرهنگی جامعة شیعه پدید آمد كه زمینه‌ساز فعالیت‌های گستردة شیعیان در روزگار غیبت كبری شد. و از همه مهم‌تر اینكه زمانه‌شناسی روزگار غیبت صغری ما را در پاسخ‌گویی به سؤالات و شبهات تاریخی پیرامون امام عصر(عج) یاری می‌كند.
پاسخ به یك پرسش
گفتنی است در اینكه شهادت امام حسن عسكری(ع) در هشتم ربیع الاول سال 260ق اتفاق افتاده است و آغاز امامت امام عصر(عج) روز نهم ربیع الاول است در میان مورخان شهرت داشته است. مرحوم كلینی در كافی، شیخ صدوق در كتاب كمال‌الدین و شیخ طوسی در كتاب الغیبه و شیخ مفید در كتاب الارشاد تصریح كرده‌اند كه شهادت امام حسن عسكری(ع) هشتم ربیع‌الاول بوده است. البته گفتنی است كه شیخ مفید در كتاب «مسارالشیعه» شهادت امام حسن عسكری(ع) را چهارم ربیع و مرحوم نجاشی در رجالش سیزدهم محرم را سال‌روز شهادت امام حسن عسكری(ع) نقل می‌كند كه این دو قول به جهت مخالفت با گفتة مشهور مورخان و نیز عدم وجود قرینه و مؤید نمی‌تواند در مقابل قول مشهور بایستد. جالب آنكه برخی از عالمان اهل سنت نیز تصریح كرده‌اند كه در روز هشتم ربیع الاول شهادت امام حسن عسكری(ع) به وقوع پیوسته است. ابن‌خشاب و خطیب بغدادی از جمله علمای اهل‌سنت هستند كه به این مهم تصریح كرده‌اند. مرحوم علامه شیخ محمدتقی شوشتری در كتاب «تواریخ النبی و الآل» اسامی كسانی كه از شیعه و اهل‌سنت به این مطلب اشاره كرده‌اند را آورده است. آن‌چه مهم است كه به آن توجه شود این است كه اختلاف در تاریخ شهادت امام حسن عسكری(ع) نسبت به دیگر رویدادها یا وفیات بسیار كمتر و اتفاق‌نظر دربارة آن جدی‌تر است.
دورنمایی از وضعیت سیاسی روزگاری كه امام عصر(عج) ولایت و رهبری جامعه شیعی را برعهده داشته اند
مورخان روزگار حكومت عباسیان را كه از سال 132ق آغاز و فرجامش نیز سال 565ق بوده به چهار دوره تقسیم كرده‌اند. دورة اول روزگار اقتدار و گسترش و شكوفایی خلافت عباسی است. این دوره از سال 132ق با خلافت سفاح آغاز می‌گردد و با مرگ واثق در سال 232ق به پایان می‌رسد. دورة دوم عباسی روزگار نفوذ تركان بر خلافت اسلامی است كه از سال 323 تا 334 ق به طول انجامیده است. دوره سوم عباسی روزگار تسلط آ‌ل‌بویه بر خلافت است كه از سال 334 تا 447ق به طول انجامید. و در نهایت دورة چهارم عباسی كه روزگار تسلط تركان سلجوقی بر دستگاه خلافت عباسی است كه تا سال 656ق امتداد یافت.
روزگار غیبت صغری هم‌زمان با دورة دوم عباسی است. در این دوره با ضعف خلافت عباسی مواجه هستیم زیرا كه تركان به تدریج مناصب اداری و نظامی را به دست گرفتند و نفوذ شدیدی بر خلیفه و ادارة حكومت داشتند. در این روزگار خلیفه فقط حضوری تشریفاتی داشت. زیرا حتی تركان، خلفای عباسی را عزل می‌كردند. در روزگار غیبت صغری شش تن از خلفای عباسی به نام‌های احمد المعتمد، المعتضد، المكتفی بالله، المقتدر، محمد القاهر و ابوالعباس احمد الراضی حكومت كردند. فساد و عیاشی از خصوصیت‌های حاكمان عباسی در این روزگار است. برای نمونه طبری علت مرگ معتمد عباسی را زیاده‌روی در میگساری نام می‌برد. پیشنهاد می‌شود در این زمینه برای اطلاع كافی از عیاشی‌ها، جشن‌ها، بزم‌ها و بخشش‌ها حتماً كتاب «العصر العباسی الثانی» نگاشته دكتر شوقی ضعیف مطالعه گردد. در این روزگار وزیران و درباریان بر سر تصاحب قدرت با هم درگیر بودند برای نمونه مسعودی در مروج‌الذهب می‌نویسد كه در این دوره تا پایان خلافت مقتدر مسند وزارت 15 بار عوض گردید. اختلافات خانوادگی در میان عباسیان نیز در این دوره بروز كرد تا جایی كه مقتدر عباسی نیز در این دوره به دست مخالفان داخلی در میان عباسیان كشته شد.
ضعف و آشفتگی دستگاه خلافت، ادارة جامعة بزرگ اسلامی را دچار مشكل ساخته و چنین وضعیتی زمینه را برای برخی از امیران محلی، كه داعیة استقلال داشتند، مساعد می‌ساخت تا از اطاعت عباسیان سر برتافته و حكومتی مستقل برپاسازند. حكومت‌های خودمختاری كه خلیفه عباسی را اسماً قبول داشتند و یا اساساً به رسمیت نمی‌شناختند. برای نمونه در این روزگار امویان در اندلس، اغلبیان در تونس، طولونیان در مصر، صفاریان در سیستان، سامانیان در سمرقند و بخارا و اخشیدیان در شام حكومت‌های مستقل تشكیل دادند. در حقیقت در این دوران، اندیشة فراهم آوردن جهان اسلام تحت فرماندهی سیاسی واحد، از بین رفت.
وضعیت سیاسی شیعیان در آن روزگار
در غیبت صغری شرایط سخت تحمیل شده از جانب حكومت عباسی بر جامعة شیعه، كه با هدف دستیابی به امام دوازدهم(عج) صورت می‌گرفت، موقعیت سیاسی شیعیان امامی را دشوارتر كرد. البته شیعیان سیاست پرهیز از فعالیت‌های سیاسی تنش‌زا را دنبال می‌كردند. نائبان و وكیلان امام ناچار بودند تقیه و اقدامات محتاطانة شدیدی را در پیش گیرند و به هر طریقی خبر وجود فرزند امام عسكری(ع) را از عباسیان پنهان كنند. به نظر می‌رسد عوامل دیگری سبب گردید كه فشار و اختناق و انواع محدودیت‌ها برای یافتن امام عصر(عج) كاهش یابد و حساسیت دستگاه خلافت در این زمینه از بین برود. در حقیقت در این روزگار دستگاه خلافت به شدت درگیر اختلافات خانوادگی برای حكومت و نیز سركوب شورش‌ها و قیام‌ها بود. ظهور قرمطیان در عراق، و قیام ابوسعید جنابی كه از قرمطیان بود در بحرین، قیام یعقوب بن لیث صفار در خراسان و مرگ ناگهانی عبیدالله بن یحیی بن خاقان و آشوب و فتنة صاحب الزنج در بصره سبب گردید كه دربار عباسی تمام نیروی خود را برای مقابله با این حركت‌ها بسیج كند و دیگر مجالی برای تعرض و سخت‌گیری در مورد خاندان امام باقی نماند.
در نیمه دوم روزگار غیبت صغری با توجه به موقعیت سیاسی ضعیف عباسیان شماری از شیعیان امامی توانستند در مناصب اداری و حكومتی عباسیان نفوذ كرده و تصدی برخی از امور بر عهده بگیرند. آنان از میان خاندان بزرگ شیعی نظیر آل‌فرات، بنی‌نوبخت و بریدیان بودند.
البته ناگفته نماند كه دیگر فرقه‌های شیعی، به خصوص زیدیه و اسماعیلیه در عرصه‌های سیاسی، فعالیت‌های گسترده‌ای را داشتند كه وجود دولت‌های مستقل در نقاط مختلف بلاد اسلامی و نهضت‌ها، و تحركات متعدد سیاسی در قلمرو عباسیان مهم‌ترین جلوه‌های آن بود. حكومت‌های خودمختار زیدی در این زمان عبارتند از: ادریسیان مغرب، علویان طبرستان، بنی‌رس یمن. تأسیس اولین دولت مستقل اسماعیلی مذهب با عنوان دولت فاطمیان را باید بزرگ‌ترین رویداد سیاسی جهان اسلام در این عصر تلقی كرد كه با جدا ساختن بخش وسیعی از قلمرو حكومت عباسی، كیان دولت عباسی را مود تهدید قرار داد.
نگارنده؛ حجت الاسلام امیرمحسن عرفان
منبع: ویژه نامه الکترونیکی "نهم ربیع"
پایان پیام/
نظر شما