خبرگزاری شبستان: در مساجد دو ایوانی جهت قرینه سازی با ایوان جنوبی بعضا استفاده از آفتاب زمستان، ایوان شمالی نیز احداث می شود. مسجد دو ایوانی را از سده هفتم هجری قمری در دست داریم و بیشتر این مساجد در خراسان قرار دارند. مسجد جامع زوزن، مسجد وکیل شیراز و مسجد جامع ساوه از نوع مساجد دو ایوانی هستند ( در مسجد جامع ساوه بر خلاف دیگر مساجد دو ایوانی، ایوان ها رو به روی هم نیستند).
مساجد چهارایوانی
این نوع مساجد که در دوره سلجوقی در ایران به شیوه رازی متداول شد کامل ترین نوع مساجد ایرانی هستند که در جهان اسلام نیز به مساجد ایرانی مشهور هستند. از قرن پنجم و ششم هجری اغلب مساجد ایران یا به چهار ایوانی تبدیل شدند(مانند مسجد جامع اصفهان) و یا از اول به صورت چهار ایوانی ساخته شدند(مانند مسجد جامع زواره). مسجد جامع ورامین، مسجد امام اصفهان، مسجد گوهرشاد مشهد و مسجد امام تهران از جمله مساجد مهم ایران با طرج چهارایوانی هستند.
مساجد چهارتاقی
طرح این نوع مسجد همان گونه که از نام آنها مشخص است یک طرح آتشکده ای و تکامل یافته عبادت گاه های ساسانی است. این طرح ساده که در اصل تغییر کاربری آتشکده به مسجد محسوب می شود در ابتدا از چهار طرف باز بوده که به مرور زمان سه جبهه آن بسته شده و تنها فضای رو به محراب آن گشوده باقی ماند که آن هم در ادامه تبدیل به یک ایوان در جلو گنبد خانه شد. مسجد جامع یزد خواست و مسجد جامع اردبیل جزء معروف ترین مساجد ایران به صورت چهار تاقی هستند.
شیوه رازی
از اوایل قرن چهارم هجری قمری آغاز شد و تا حمله مغول ها(قرن هفتم هجری قمری) ادامه یافت که شامل آن چه به شیوه های سامانی، غزنوی و سلجوقی اطلاق شده است.
آغاز شیوه رازی
شیوه رازی چهارمین شیوه معماری ایران است که تمامی ویژگی های خوب شیوه های قبلی را داراست. در این شیوه نغزکاری شیوه پارسی، شکوه شیوه پارتی و دقت شیوه خراسانی دیده می شود. آغاز شیوه رازی هرچند مربوط به به شمال ایران است اما در ری نضج می گیرد و بهترین اثرها در آنجا ساخته می شوند.
این شیوه از زمان آل زیار شروع و در زمان آل بویه، سلجوقی، اتابکان و خوارزمشاهیان ادامه پیدا کرده است. در اواخر شیوه خراسانی بناهایی به وجود آمده که بیشتر به شیوه رازی شبیه هستند ولی تفاوت سیستماتیک خود را حفظ نموده اند. بنای گور اسماعیل سامانی هفت مزار ارسلان جاذب و منار ایاز (دوره غزنوی) با وجود اشتراک زمانی با شیوه خراسانی از بناهای ابتدایی شیوه رازی قلمداد می شوند.
ویژگی های شیوه رازی
1.در این شیوه بناهای مختلفی با عملکردهای مختلف ساخته شد. برج آرامگاهی در انواع و اقسام شکل ها چون چهارگوش، هشت گوش، دایره و در دوره های بعد پنج گوش (مانند بابارکن الدین در اصفهان) ساخته شد.
2.در این شیوه از انواع چفدهای تیزه دار استفاده شد و هم چنین انواع تاقی های چهار بخش کلنبو و ترکین جای تاق آهنگ که در شیوه خراسانی رای بود را می گیرند.
2.در شیوه رازی ساختمان از بنیاد و پای بست با مصالح مرغوب برپا می شد. همچنین گره سازی با آجر و کاشی با نقش های هندسی (معقلی) از این دوره آغاز شد.
4.یکی دیگر از مسایل مهم این دوره استفاده از آجر پیش بر(آجری که پیش از پخت به گونه دلخواه شکل داده شود) است که هم به صورت لعاب دار و هم بدون لعاب استفاده می شده است.
5.در شیوه رازی از انواع گچ بری ها با نهایت دقت و زیبایی استفاده می شد که عبارت اند از:
«شیرشکری» : گچ بری با برجستگی کم
«برجسته» : گچ بری با برجستگی بیشتر از شیرشکری
«زبره» : با برجستگی بیشتر از برجسته بدون ساییدگی اطراف آن
«برهشته» : با برجستگی خیلی زیاد
شیوه رازی نیز در شهر ری ظهور می کند، از زمان آل زیار آغاز و در زمانی های آل بویه، سلجوقی، اتابکان و خوارزمشاهیان ادامه می یابد. ( در این شیوه نغزکاری شیوه پارسی، شکوه شیوه پارتی و ریزه کاری شیوه خراسانی با هم پدیدار می شوند) .
از مهمترین ویژگی های این سبک ساخت بناهایی است که با کارکردهایی ویژه و خاص مانند آرامگاه های برجی و میل ها (برج های راهنما برای مسافران در بیابانها) . در این شیوه نیز ساخت تاق و گنبد(1) پیشرفت ارزنده دارد و از گچ بری بسیار در تزئین بناها استفاده می کنند.
یکی از شیوه های گچ بری که در این دوره بسیار رواج داشته گچ بری (گچ تراش) بوده که گچ را با رنگ های مختلف می آمیختند و زمانی که سفت می شد آن را به اشکالی در می آوردند و همچون کاشی در کنار هم قرار می دادند و تصویری را خلق می کردند. از نمونه های این سبک می توان به گنبد قابوس و گنبد کبود مراغه اشاره کرد.
پی نوشت/
1.گنبد: همانند ایوان بارزترین عنصر معماری ایرانی است. تاریخ پیدایش این نوع پوشش سقف را هزاره سوم پیش از میلاد می دانند که نمونه هایی از آن در آرمگاه های سلطنتی در میان رودان وجود داشته است.
در این روش سنگ ها از پایه به نحوی چیده می شده است که پس از بالا آمدن به طرف داخل جلوآمدگی داشته و به این ترتیب تا تکمیل قوس یا گنبد کامل ادامه می یافته است و
دلیل به وجود آمدن و تکامل پوشش های گنبدی در ایران را همانند تاق ها به خاطر کمبود مصالح چوبی می دانند. آنچه در رابطه با گنبدها مهم است شیوه شکل گیری آن از بنای مربع شکل به بنای مدور است که به وسیله پل زدن بر روی گوشه های اتاق مربع شکل با تاق های نیم مخروطی صورت می گیرد که طی آن اتاق مربع شکل به هشت ضلعی تبدیل و سپس با صاف کردن باقی مانده سطوح به دایره تبدیل می شود.
تغییر فرمی که در گنبدهای مدور و بیضوی ساسانی تا گنبدهای بلند دوره مغولی و تیموری و گنبدهای پیازی شکل و شکم دار دور های بعد مشاهده می شود نمایانگر توجه همیشگی معماران و هنرمندان این سرزمین به این گونه ساختارها در هنر معماری است.
ادامه دارد...
نظر شما