خبرگزاری شبستان: با توجه به پایه گذاری نهضت علمی جهان اسلام از دوران زندگانی امام باقر (ع) که در دوره امام صادق (ع) به اوج رشد و بالندگی رسید و به مناسبت فرا رسیدن سالروز شهادت امام باقر (ع) با حجت الاسلام سید صمصام الدین قوامی، نظریه پرداز اقتصاد و رییس بنیاد فقهی مدیریت اسلامی در خصوص تولید علم در دوره حیات امام باقر (ع) به گفتگو نشسته ایم که مشروح آن در ذیل می آید:
نهضت علمی که امام باقر (ع) تاسیس کردند به چه صورت بود و چگونه تولید علوم انسانی اسلامی در دوره ایشان شکل گرفت؟
پیامبر (ص) به هر امامی یک ماموریت داده است و برای امام باقر (ع) ماموریت پژوهشگری را انتخاب کردند. بر طبق روایات پیامبر (ص) در مورد امام باقر (ع) یبقر العلم بقرا (باقرالعلوم؛ شکافنده علم) را ذکر کرده اند.
شکافت علم، پدیده تحلیل و تولید است؛ همینطور که زمین را شخم می زنند و تخم می پاشند و آن تخم جوانه می زند، علم هم زمینی است که باید شخم زده شده و بذری کاشته شود تا علم تولید شود.
تولید علم از همین یبقر العلم ریشه می گیرد؛ در زیارت ها می گوبیم "باقرالعلم بعد النبیین" یعنی بعد از پیامبر ما (ص)، اولین کسی که باقر است و آیین پیامبران مخصوصا محمد (ص) را میشکافد، امام پنجم (ع) هستند. امام (ع) انسان زنده و واحد است و در هر برهه ای یک کار می کند؛ در یک برهه دعا می کند در یک برهه می جنگند در یک زمان پژوهش می کند و ... اما همه امامان تمامی این توان ها را همزمان داشتند ولیکن هر دوره ای متناسب با شرایط زمان به کارگیری یکی از این امور اقتضا می کرد.
قدرت علمی یکی از انواع اقتدارها است؛ شخصیت علمی امام باقر(ع) تا حدی والا و برجسته بود که دانشمندان نزد ایشان احساس کوچکی و حقارت می کردند و این در روایات اشاره شده است. از جمله: "عبدالله بن عطأ" که یکی از شخصیت های برجسته و دانشمندان بزرگ عصر امام (ع) بود، می گوید: "من هرگز دانشمندان اسلام را در هیچ محفل و مجمعی به اندازه محفل محمد بن علی (ع) از نظر علمی حقیر و کوچک ندیدم. من "حکم بن عتیبه" را که در علم و فقه مشهورآفاق بود، دیدم که در خدمت محمد باقر (ع) مانند کودکی در برابر استاد عالی مقام، زانوی ادب بر زمین زده شیفته و مجذوب کلام و شخصیت او گردیده بود.(سبط ابنالجوزی، تذکره الخواص، نجف، منشورات المطبعه الحیدریة، 1383 ، ص 337)
جریان های انحرافی که در زمان امام باقر(ع) وجود داشت را تشریح و نحوه مبارزه امام (ع) را با این جریان ها تببین فرمایید.
در زمان ایشان چهار انحراف اساسی عقیدتی، اخلاقی، سیاسی و اقتصادی در جامعه رخ داده بود که دین پیامبر (ص) را تهدید می کرد. (با اینکه امام حسین(ع) اصل دین را حفظ کرده بود و حکومت امویان در حال فروپاشی بود) وظیفه امام معصوم این است که با منکرات مبارزه کند امام باقر (ع) نیز با تولید علم و شیوه های دیگر این وظیفه خطیر را انجام می دادند.
چطور این اتفاق رخ داد؟
امام باقر (ع) تولید علم چهارگانه ای داشتند. خود به خود این انحرافات باعث می شد افرادی که تک تک و چهره به چهره در محضر امام (ع) حاضر می شدند، و حضرت (ع) آنان را هدایت می کردند. ایشان گاهی با مسیحیان، زندیقان (کسانی که معاد را قبول نداشتند و مادی گرا بودند)، معتزله، جبریه، غلات و ... مناظره می کردند.
مبارزه با این نوع انحراف علم کلام رو تولید می کند. رشد علم کلام ناشی از برخورد زنده و جدی امام باقر (ع) با این گروه است. همچنین در اخلاق مشکلات عدیده وجود داشت به طوری که وقتی مسلمانان کشوری را فتح می کردند کنیزها و خواننده ها و فرهنگ آنها (از جمله مشورهای ایران و روم) به جامعه اسلامی وارد می شد و دربارها پر شده بود از لهو و لعب و شراب و فساد؛ از سوی دیگر قدرت اسلام که زیاد می شد، به انحرافات و کبر و غرور سیاست مدار ها و صاحبان قدرت می افزود.
در مجموع آن، اخلاق جامعه نبوی منحرف شده بود. همزمان با این رویدادها امام (ع) موعظه می فرمودند و مردم را به تعامل و اعتدال وا می داشتند. در سیاست، امام (ع) شایسته سالاری را تذکر می دادند و می گفتند حاکمان کنونی غاصب اند و رهبر جامعه اسلامی باید از طرف خدا و پیامبر (ص) مشروعیت داشته و مردم او را به عنوان حاکم شرع بشناسند. همچنین اینکه کسب قدرت و معیارهای شایستگی امام و مسلمانان چگونه باید باشد را تشریح می کردند و به همین صورت بتدریج علم و فقه سیاسی و اندیشه و فلسفه اسلامی که همگی جزو علوم انسانی است تولید می شد. اما در اقتصاد نیز حاتم بخشی، ربا، اختلاف طبقاتی و فقر زیاد و مانند جریان وال استریت شده بود؛ یک عده سرمایه دار شده بودند و تجملات و دینار و درهم و کاخ ها و سرمایه سالاری سیطره پیدا کرده بود. امام (ع) در اینجا مکتب اقتصادی اسلام را که مبتنی است بر زهد و تولید و کار که به عنوان اقتصاد اسلامی آن را می شناسیم تولید می کنند.
بنابراین ایشان مقابل هر انحرافی یک تولید علم داشتند. امام (ع) از این تهدیدها، فرصت هایی را ایجاد می کردند و در قبال هر جریانی که پاسخگو بودند به طور طبیعی علوم تولید می شد و همزمان نیروی انسانی هم تربیت می شد. ایشان بیش از 247 نخبه تربیت کردند؛ آنها روایات و فرمایشات ایشان را گرفته و ثبت و ضبط می کردند و توزیع و نشر این علوم را انجام می دادند و همه این امور به پژوهش و تولید علوم انسانی اسلامی کمک می کرد. بنابراین اگر بگوییم امام باقر(ع) پژوهشگاهی تاسیس کردند که امام صادق (ع) آن را به دانشگاه تبدیل کرد، سحن گزافی نیست چرا که وقتی پژوهشی انجام می شود دانشگاه آنها را میان دانشجویان دسته بندی و توزیع می کند.
از سوی دیگر به دلیل تغییر رژیم و تصرف حکومت بدست عباسیان، فرصتی پیش آمده و مرزها باز شده بود و جوانان و دانشجویان به سراغ امام (ع) می آمدند و شبهات خود را رفع می کردند و همین به تولید علم کمک شایانی می کرد. بنابراین امامان معصوم (ع) هیچ گاه نمی توانستند ساکت بنشینند و برای همین از سوی حکومت وقت مسموم می شدند یا به شیوه ای دیگر به شهادت می رسیدند. سیره دشمن همین است که دانشمندان چه هسته ای و چه غیرهسته ای را ترور کند و امام باقر (ع) از این قاعده دشمن جاهل در امان نماندند و به شهادت رسیدند و در قبرستان بقیع کنار مزار پدرشان به خاک سپرده شدند.
با این توصیف مهمترین میراث علمی امام باقر (ع) برای شیعه چه بود؟
میراث علمی ایشان بسیار وسیع است؛ در فقه اسلامی بیشترین روایت از سوی ایشان نقل شده لذا شیعه در دانش فقه ابتدا مدیون آن حضرت (ع) است. در زمان ایشان مردم از احکام اسلام کم اطلاع بودند و این به دلیل ناشایستگی حاکمان، وسعت حکومت و پراکندگی آن بود و مردم بسیاری از مسائل ابتدایی همچون طهارت، وضو و ... را نمی دانستند. در زمان امام باقر(ع) تعمیق و پژوهش های فراوانی انجام شد و بزرگترین خدمتی که ایشان به جامعه اسلامی کردند، باز گذاشتن راه اجتهاد بود.
پایان پیام/
نظر شما