اوج آرایه های معماری مساجد در عصر صفویان

خبرگزاری شبستان: مسجد جامع «علیشاه»، که در سده های اخیر به ارگ «علیشاه» شهرت یافت سومین بنای بزرگی بود که در سده های 7 هجری قمری/13 میلادی در آذربایجان ساخته شد. این مسجد تمام آجری عظیم، با شبستانی به درازای 65 و پهنای 30 متر که بلندی تاق آن به 45 متر می رسید ساختاری سترگ تر از ایوان مداین داشت.

بناهای بسیار دیگر اگر نه عظمت آنچه گفته شد اما با شیوه و ساختار پیشرفته معماری این عصر در دو سده 78 هجری قمری/14-13 میلادی در سراسر ایران برپا شد. از میان شمار بسیار آنها می توان مسجدهای جامع ورامین، نطنز، یزد، اشترجان(نزدیک اصفهان) کرمان و بناهایی چون هارونیه طوس و شمار بسیاری آرامگاه و برج مقبره چون پیر بکران، بایزید بسطامی، امامزاده یحیی، گنبد علویان(همدان)، و گنبد غفاریه (مراغه) را نام برد.

در این دوره نه تنها تکامل در روش های ساختمانی پیشرفت بسیار داشت بلکه  مشکلات فنی در ایجاد بناهای عظیم با دانش و ابتکار ایرانی حل شد. ساختن گنبدها، تاق ها و ایوان های بلندتر  و تکامل نقشه بناهای چهار ایوانی از دستاوردهای معماران این عصر است. همراه با آن گسترش و پیشرفت روش های تزئین بنا با آرایه هایی چون گچ بری به شیوه های گوناگون، کاشی معرق، تلفیق کاشی و آجر و در نتیجه پدید آوردن محراب های بی همتا در مسجدهای نو ساخته، یا افزودن اینگونه محراب ها به مسجدهای کهن رونق بسیار یافت.

در پایان سده 8 هجری قمری/14 میلادی با یورش های پی در پی (تیمور لنگ) یکبار دیگر کشتار مردم و ویرانی شهرها تکرار شد. تیمور اگرچه در کشتار مردم از مغولان دست کمی نداشت اما در ویرانگری به پایه آنان نمی رسید. او با گردآوردن هنرمندان سرزمین های گشوده شده در سمرقند رونقی تازه در تمامی شاخه های هنر ایران پدید آورد و با ساخته شدن بناهاش شکوهمند، عصر زرینی آغاز شد.

مسجد جامع تیمور با گنبدی پوشیده از مرمر صیقلی و سقفی استوار با حدود 480 ستون، قصری در سمرقند، کاخی سترگ در کش زادگاه تیمور که ساختمان آن نزدیک به بیست سال به درازا کشید و گورخانه بزرگ و پرشکوه اش با گنبدی خیاره ای بر گریوی بلند با پوششی از کاشی معرق که هنوز پابرجاست نمونه های روشنی از دست آورد هنر معماران ایرانی است.

در طول دو سده9-8هجری قمری برابر با 15-14میلادی بناهایی که در سراسر ایران برپا شد نه تنها از دیدگاه شمار بسیار بود بلکه از نظر ساختار و شکوه نیز به فرازی تازه رسید. ثروت انباشته شده در سمرقند و حمایت از گروه بزرگ هنرمندانی که در آن شهر گرد آمده بودند (تقویت و پیدایش مرکزهای هنری تازه ای چون هرات، مشهد، تبریز، شیراز را در پی داشت)

مسجدهای بزرگ و شکوهمندی چون «بی بی خاتون در سمرقند»، «گوهرشاد در هرات و مشهد»، «میرچخماق در یزد»، «مدرسه های شاهرخ»، «غیاثیه»، «الغ بیگ» و سلطان حسین بایقرا در خراسان و شاهکارهایی چون بنای درب امام در اصفهان و مسجد کبود در تبریز ساخته شد.

آنها شماری اندک از بسیاری بناهای بزرگ و کوچک هستند که در دو سده یاد شده در سراسر ایران و ماوراء النهر برپا شدند امروز تنها برخی از آن بر جای مانده و بیشتر آنها به دست معمار سرشناس این دوره چون قوام الدین و غیاث الدین شیرازی و محمد بن محمود اصفهانی یاد شود که استادانی بی همتا در کار خود بوده اند و آثارشان گواهی گویا بر کار آنهاست.

عصر صفویان با همه کشمکش ها، به ویژه جنگ های خارجی با فعالیت گسترده معماری همراه بود. از بناهای ساخته شده در آغاز این عصر آثار چندانی بر جای نمانده است اما دو بنای مشهور این دوره یعنی مسجد علی و هارون ولایت که هر دو در اصفهان ساخته شده اند، از دیدگاه ساختار بنا و آرایه های معماری اوجی از توجه به زیبایی به شمار می آیند. از کاخ ها، کوشک ها و باغ های گسترده و بزرگی که در قزوین دومین پایتخت صفویان بنا شد به سبب نااستواری ساختمان ها، شتاب بسیار در ساختمان آنها و ززله های ویرانگر جز بازمانده اندکی برجا نیست. عصر زرین معماری صفوی به روزگار شاه عباس و انتقال پایتخت به اصفهان از 1000هجری قمری 1592 میلادی آغاز می شود.

ادامه دارد. . .